The style of ‘regular irregularities’ – rococo gardens and their reception in Polish garden art of the 18th century

Seweryn Malawski

doi:10.18290/rh.2019.67.4-3

Seweryn Malawski Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2019.67.4-3

Słowa kluczowe: Rococo; Baroque; nature; gardens; Poland; Saxony

Abstrakt

Styl „regularnych nieregularności” – rokokowe ogrody i ich recepcja w polskiej sztuce ogrodowej XVIII w.

Odrębność stylowa rokoka w sztuce ogrodowej wciąż pozostaje tematem dyskusji badaczy. Stojące w opozycji do formalnej i retorycznej sztuki baroku rokoko wniosło do XVIII-wiecznych ogrodów nową jakość. Wyrażała się ona przede wszystkim w elementach kompozycji: asymetrii, nieregularności i falistej linii, rozdrobnieniu formy i ornamentyce, a także w zbliżeniu do natury oraz specyficznym nastroju.

Za ojczyznę rokoka uznaje się Francję, skąd moda na nowy, lekki styl rozprzestrzeniła się na inne kraje europejskie. Upowszechnianiu nowych wzorców sprzyjały ukazujące się drukiem rozprawy teoretyczne i zbiory projektów. Szczególną popularnością cieszyły się prace takich autorów, jak: L. Liger, J-F. Blondel, J-B-A. le Blond, F. de Cuvilliés, M-A. Laugier, G-L. Le Rouge, W. Chambers oraz S. Switzer i B. Langley.

Wiele okazałych ogrodów o cechach rokokowych powstało zwłaszcza w Niemczech i w Polsce. Ich szczególny rozkwit w Polsce przypada na czasy unii polsko-saskiej, a zwłaszcza w latach 1733--1763, za panowania Augusta III.

Na szczególną uwagę zasługują realizacje związane z mecenatem pierwszego ministra Henryka Brühla. Cech rokoka dopatrywać się można w kilku z nich, np.: w ogrodzie przy Nowym Świecie w Warszawie, ogrodzie na Woli, w niezrealizowanym projekcie ogrodu przy dawnym pałacu Sanguszków czy ogrodu w Brodach (niem. Pförten). Rokokowe kompozycje powstały także w ogrodach księcia Adama Ponińskiego – przy ul. Żyznej w Warszawie i w Górcach. Około 1966 r. powstała koncepcja okazałego ogrodu królewskiego przy Zamku Ujazdowskim. Na uwagę zasługuje także aranżacja ogrodów w Puławach z czasów Zofii i Augusta Czartoryskich, a także Flemmingów w Terespolu. Projektantami wielu polskich ogrodów tego okresu byli architekci sascy, tacy jak: J.D. von Jauch, J.F. Knöbel, C.F. Pöppelmann, E. Schröger czy J.Ch. Knöffel. Od lat 70. XVIII wieku kreacje rokokowe w Polsce ustępować zaczęły koncepcjom krajobrazowym.

Bibliografia

Bania Z., Barok i rokoko w Europie środkowo-wschodniej, [in:] Sztuka Świata, vol. 7, Warszawa 2009, pp. 325-349.

Bernatowicz T., Abrysy i planty ogrodnika warszawskiego Carla Georga Knackfuss, [in:] Arx Felicitatis. Księga ku czci profesora Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin od przyjaciół, kolegów i współpracowników, ed. M. Dłutek, Warszawa 2001, pp. 411-423.

Bernoulli J., Podróż po Polsce, 1778, [in:] Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, ed. W. Zawadzki, vol. 1, Warszawa 1963, pp. 327-476.

Białostocki J., Rococo: ornament, styl i postawa. Przegląd problematyki badawczej, [w:] Rokoko. Studia nad sztuką 1 połowy XVIII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej wspólnie z Muzeum Śląskim we Wrocławiu, Wrocław, październik 1968, Warszawa 1970, pp. 9-36.

Biblioteka Narodowa, Ogrodnictwo, T.A. Zamoyski (?), 1750, manuscript, inv. no. BOZ 1781.

Blondel J., De la Distribution des maisons de plaisance et de la décoration des édifices en général, par Jacques-François Blondel..., vol. 1-2, Paris 1737-1738.

Bogdanowski J., Polskie ogrody ozdobne. Historia i problemy rewaloryzacji, Warszawa 2000.

Borm J., Zainteresowanie Polską i Litwą w epoce nowożytnej – opinie Pierre’a des Noyers i Jean-Hrançois Regnarda na temat Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [in:] Rzeczpospolita w oczach podróżników z Francji i Niemiec, ed. A. Mikołajewska, W. Zientara, Warszawa 2014, pp. 21-44.

Campbell C., Vitruvius Britannicus; or, The British architect, containing the plans, elevations, and sections of the regular buildings, both public and private in Great Britain, with variety of new designs, written by Colen Campbell, vol. 4, London 1739.

Charageat M., Sztuka ogrodów, Warszawa 1978.

Cienie i światła. Cztery wieki malarstwa francuskiego, ed. P. Mrozowski, exhibition cataloque, Warszawa 2005.

Ciołek G., Nieznany plan rezydencji puławskiej, [in:] Teka Konserwatorska, Nr 5: Puławy, ed. S. Lorentz, Warszawa 1962.

Ciołek G., Ogrody polskie. Wznowienie przygotował i uzupełniające rozdziały napisał Janusz Bogdanowski, Warszawa 1978.

Coreth E., Schöndorf H., Filozofia XVII i XVIII wieku, trans. P. Gwiazdecki, Kęty 2006.

Cuvilliés de F., Œuvres, München u.a., ca 1772.

Dietrich A., ...von denen schönen Gärten, Barocke Gartenkunst in Polen und Sachsen 1697-1763, Dresden 1997.

Dulewicz A., Encyklopedia sztuki francuskiej, artyści, dzieła, pojęcia, Warszawa 1997.

Fijałkowski W., Zapomniane ogrody barokowej Warszawy, [in:] Pałac w ogrodzie. Materiały sesji naukowej Warszawa, 21-22 maja 1998, ed. B. Wierzbicka, Warszawa 1999, pp. 119-141.

Impelluso L., Ogrody i labirynty, Warszawa 2009.

Kip J., Knijff L., Britannia Illustrata. (Views of Several of the Queens Palaces and also of the Principal Seats of the Nobility & Gentry of Great Britain), London 1707-1709.

Kotlewski P., Z historii Brodów i okolic, Brody–Obernhof (Lahn) 2009.

Kowalczyk J., Traktat o ogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskiego z około 1750 roku, “Biuletyn Historii Sztuki” 63(2001), No. 1-4., pp. 175-192.

Krasicki I., Satyry, vol. 1, Satyra IV – Marnotrawstwo (63-64), Warszawa 1790.

Kwiatkowski M., Szymon Bogumił Zug – architekt polskiego oświecenia, Warszawa 1971.

Lewicka-Morawska A., Mrozek J., Sztuka pierwszej połowy XVIII w. we Francji, [in:] Sztuka Świata, vol. 7, Warszawa 2009, pp. 297-323.

Lichaczow D., Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.

Lorentz S., Efraim Szreger architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986.

Łojek J., Wiek markiza de Sade, Lublin 1996.

Magirius H., Architektura barokowa w Dreźnie w epoce Augustów, [in:] Pod jedną koroną – kultura i sztuka w czasach unii polsko-saskiej, Warszawa, 1997, pp. 173-175.

Majdecki L., Historia ogrodów. Od starożytności do baroku, vol. 1, Warszawa 2010.

Majdecki L., Historia ogrodów. Od XVIII wieku do współczesności, vol. 2, Warszawa 2010.

Malinowska I., Przebudowa pałacu w Puławach przez architekta Jana Zygmunta Deybla, [in:] Teka Konserwatorska, Nr 5: Puławy, ed. S. Lorentz, Warszawa 1962.

Matteo di S., Storia della Sicilia. Dalla preistoria ai nostri giorni, Palermo 2006.

Morawińska A., Nieznany traktat Augusta Fryderyka Moszyńskiego o ogrodach angielskich, [in:] Myśli o sztuce i sztuka XVII i XVIII wieku, ed. J. Białostocki, Warszawa 1970, pp. 261-270.

Nestorow R., Pro domo et nomine suo, Warszawa 2016.

Ogród. Forma – Symbol – Marzenie, ed. M. Szafrańska, Warszawa 1998.

Putkowska J., Warszawskie rezydencje na przedmieściach i pod miastem w XVI-XVIII wieku, Warszawa 2016.

Rewaloryzacja zespołu pałacowo-ogrodowego z okresu działalności księżnej Izabeli Czartoryskiej, Ogród Puławski, Nr 5, ed. G. Hołubowicz-Kliza, Puławy 2006.

Rinaldi B., Ideas of Chinese Gardens: Western Accounts, 1300-1860, Philadelphia 2015.

Rosales Rodríguez A., “Francuski wiek” i obrazy rokoka w świetle nowoczesnej krytyki i sztuki. Wizje, rewizje, interpretacje, Warszawa 2016.

Rouge (Le) G-L., Detail des nouveaux jardins a la mode, Paris 1777.

Seeger J., Kubach H.E., Die Kunstdenkmäler des Kreises Sorau und der Stadt Forst, Berlin 1939.

Skwarczyńska M., Ogrody króla Stanisława Leszczyńskiego w Lotaryngii w latach 1737--1766, Warszawa 2005.

Sokół L., Watteau, Marivaux, fêtes galantes, czyli co może się wydarzyć w ogrodzie?, “Biuletyn Historii Sztuki” 63(2001), No. 1-4, pp. 125-141.

Switzer S., Ichnographia rustica; or, The nobleman, gentleman, and gardener’s recreation. Containing directions for the general distribution of a country seat into rural and extensive gardens, parks, paddocks, &c., and a general system of agriculture; illus. from the author’s drawings, vol. I-II, London 1715-1718.

Symes M., The English Rococo Garden, Princes Risborough 2005.

Szafrańska M., Ogrody zielonego cienia. Idea ogrodu we Francji w pierwszej poł. XVIII wieku, “Ikonotheka. Prace Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego” 1(1990), pp. 49-114.

Świerzewska J., Układ urbanistyczny Brodów, rezydencji Henryka Brühla według projektu Johanna Christopha Knöffla, praca magisterska, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Humanistycznych, Lublin 2010.

Tomkiewicz W., Rokoko, Warszawa 1988.

Woods M., Visions of Arcadia. European Gardens from Renaissance to Rococo, London 1996.

Lamy G., Le jardin du Roi à Trianon de 1688 à nos jours: de la mémoire à l’héritage, ”Bulletin du Centre de recherche du château de Versailles”, 2015, http://journals.openedition.org/crcv/13374, DOI: 10.4000/crcv.13374 [access: 02.10.2017].