Teoria artefaktu. W stronę krytyki ikoniczności dawnych Greków

Sebastian Borowicz

doi:10.18290/rh22703.1

Sebastian Borowicz Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska https://orcid.org/0000-0002-3887-1552

Słowa kluczowe: artefakt, obraz, ikoniczność, wizualność, kultura chōros, kultura diakrisis, nastawienie krytyczne

Abstrakt

Teoria artefaktu jest rozwinięciem projektu krytyki ikoniczności autora zaprezentowanej w książce Reliefy rozmazane. Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji (2020). Jej celem jest przemodelowanie zastanego myślenia o wytworach kultury greckiej okresu archaicznego i klasycznego w perspektywie kategorii obrazu uwikłanej w dyskurs filozoficzny, mającej tym samym niejasny i zmienny historycznie status. Proponowana w miejsce obrazu kategoria artefaktu obejmuje wszelkie wytwory plastyczne oraz zespolone z nimi działania, praktyki i gry społeczne oraz ich światopoglądowe motywacje. Artefakt jest więc rodzajem osadzonego społecznie dynamicznego bytu ikonicznego. Zapis z częściową kursywą ma pojęcie to odróżniać od artefaktu archeologicznego, rzeczy w jej czysto materialnym, fizycznym wymiarze. Kategoria artefaktu podkreśla również procesualny charakter percepcji rzeczy w kulturach dawnych, np. stawanie zamiast bycia. W myśl prezentowanej teorii naczynie, posąg czy malowidło ma nie tyle wymiar wizualny, ile performatywny i sprawczy; jest formą ingerencji w świat. Dynamika oglądu rzeczy była także uzależniona od otoczenia, co ujawnia się m.in. w odmiennym sposobie postrzegania artefaktów przez Homerowego Telemacha w pałacu Menelaosa i w pałacu Nestora. Różnice tę autor ujmuje w ramach dwu wyróżnionych typów kultury – chōros (χῶρος) oraz diakrisis (διάκρισις).

W drugiej części artykułu w ramach nastawienia krytycznego, poddany zostaje redefinicji status ikoniczności w kulturze archaicznej. Jest to strategia poznawcza mająca na celu ujawnienie oraz charakterystykę gier i praktyk społecznych stojących za właściwymi kulturze greckiej formami plastycznego zadysponowania. Ikoniczność w perspektywie krytycznej jest nie tyle efektem końcowym, rezultatem czegoś służącym celom estetycznym, ile jednym z działań składających się na to, czym jest dany posąg czy malowidło jako stan rzeczy (niem. Sachverhalt).

Bibliografia

Bałus, Wojciech. „Czytać czy widzieć? O granicach lektury obrazów”. Kultura: pamięć i zapomnienie. Księga poświęcona pamięci Profesora Piotra Kowalskiego, red. Katarzyna Konarska, Bartosz Jastrzębski i Arkadiusz Lewicki. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2012, ss. 49-59.

Bomhard, Allan. A Comprehensive Introduction to Nostratic Comparative Linguistics. With Special Reference to Indo-European. [brak wydawcy] 2018.

Borowicz, Sebastian. „Widok i zbliżenie. O nieoczywistości powierzchni greckiej wazy”. Międzyliteratura jako przestrzeń dialogu. Studia dedykowane pamięci Profesor Anny Pilch, red. Anna Włodarczyk, Sebastian Borowicz i Karolina Wawer. Wydawnictwo UJ 2022, ss. 51-78.

Borowicz, Sebastian. Reliefy rozmazane. Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji. Wydawnictwo UJ, 2020.

Borowicz, Sebastian. Reliefy rozmazane. Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji – abstrakt książki: www.academia.edu/44658692/Reliefy_rozmazane_Rzeczy_i_obrazy_w_kulturze_dawnej_Grecji_abstrakt_ksi%C4%85%C5%BCki_

Borowicz, Sebastian. „(Post-)archaiczność obrazu”. Przestrzenie Teorii, nr 33, 2020, ss. 149-167.

Borowicz, Sebastian. „Demon interpretacji. Obraz jako tekst ikoniczny w studiach filologicznych”. Ikoniczne i literackie teksty w przestrzeni współczesnej dydaktyki, red. Anna Pilch i Marta Rusek. Wydawnictwo UJ, 2015, ss. 27-42.

Buczyńska-Garewicz, Hanna. Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni. Universitas, 2006.

Carruesco, Jesús. „Choral Performance and Geometric Patterns in Epic Poetry and Iconographic Representations”. The Look of Lyric: Greek Song and the Visual, red. Vanessa Cazzato, André Lardinois. Brill, 2016, ss. 69-107.

Collingwood, Robin. The Idea of History. Clarendon Press, 1946.

Fanfani, Giovanni. „Weaving a Song: Convergences in Greek Poetic Imagery Between Textile and Musical Terminology. An Overview on Archaic and Classical Literature”. Textile Terminologies from the Orient to the Mediterranean and Europe, 1000 BC to 1000 AD, red. Salvatore Gaspa, Cécil Michel i Marie-Louise Nosch. Zea Books, 2017, ss. 421-436.

Heidegger, Martin. Bycie i czas. Tłum. Bogdan Baran. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.

Heidegger, Martin. Pytanie o rzecz. Przyczynek do Kantowskiej nauki o zasadach transcendentalnych, tłum. Janusz Mizera. Wydawnictwo KR, 2002.

Heidegger, Martin. Wyzwolenie. Tłum. Janusz Mizera. Wydawnictwo Baran i Suszczyński, 2001.

Hodder, Ian. Czytanie przeszłości. Współczesne podejścia do interpretacji w archeologii. Tłum. Elżbieta Wilczyńska. Obserwator, 1995.

Hoły-Łuczaj, Magdalena. „Heideggerowski zwrot: jedność bycia i nieantropocentryczna filozofia człowieka”. Acta Universistatis Lodziensis. Folia Philosophica, nr 26, 2013, ss. 95-112.

Kmita, Jerzy. O kulturze symbolicznej. Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, 1982.

Kowalski, Andrzej Piotr. „Kulturoznawcza genealogia kategorii materialności rzeczy”. Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. Jacek Kowalewski, Wojciech Piasek i Marta Śliwa. Instytut Filozofii UWM, 2008, ss. 16-26.

Kowalski, Andrzej Piotr. „Archeologia kulturoznawcza. Projekt dyskursu negatywistycznego”. Antropologia zamierzchłych znaczeń. Centrum Badań Antropologii Historii, 2014, ss. 27-41.

Kowalski, Andrzej Piotr. „Ornament z odciskami sznura na ceramice neolitycznej. Interpretacja antropologiczno-semiotyczna”. Antropologia zamierzchłych znaczeń. Centrum Badań Antropologii Historii, 2014, ss. 323-332.

Kowalski, Andrzej Piotr. „Rola dziegciu i kory w zdobnictwie naczyń neoliotycznych. Uwagi lingwistyczno-estetyczne”. Antropologia zamierzchłych znaczeń. Centrum Badań Antropologii Historii, 2014, ss. 332-342.

Kowalski, Andrzej Piotr. „Synkretyzm kultury pierwotnej a interpretacje archeologiczne”. Antropologia zamierzchłych znaczeń. Centrum Badań Antropologii Historii, 2014, ss. 43-55.

Leeuw, Gerard van der. Fenomenologia religii. Tłum. Jerzy Prokopiuk. Książka i Wiedza, 1997.

LeVen, Pauline. „The Colors of Sound: Poikilia and Its Aesthetic Contexts”. Greek and Roman Musical Studies, nr 1, 2013, ss. 229-242.

Łukasiewicz, Dariusz. „Kategoria stanu rzeczy w Badaniach logicznych Edmunda Husserla”. Kwartalnik Filozoficzny, t. 24, nr 3, 1996, ss. 63-87.

Nacher, Anna. Media lokacyjne. Ukryte życie obrazów. Wydawnictwo UJ, 2016.

Nerczuk, Zbigniew. Miarą jest każdy z nas. Projekt zwolenników zmienności rzeczy w Platońskim „Teajtecie” na tle myśli sofistycznej. Wydawnictwo Naukowe UMK, 2009.

Nycz, Ryszard. „Lekcja Adorna: tekst jako sposób poznania albo o kulturze jako palimpseście”. Teksty Drugie, nr 3, 2012, ss. 34-50.

Nycz, Ryszard. Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki. Instytut Badań Literackich, 2017.

Olechnicki, Krzysztof. „Uwagi o kulturze wizualnej w ujęciu socjologiczno-antropologicznym”. Dyskurs, nr 16, 2013, ss. 6-16.

Stachiewicz, Krzysztof. „Martina Heideggera myślenie gruntu etyki”. Etyka, nr 37, 2004, ss. 127-138.

Stobiecka, Monika. Natura artefaktu, kultura eksponatu. Projekt krytycznego muzeum archeologicznego. Instytut Badań Literackich, 2020.

Thomas, Rosalind. „Prose Performance Texts: Epideiksis and Written Publication in the Late Fifth and Early Fourth Centuries”. Written Texts and Rise of Literate Culture in Ancient Greece, red. Harvey Yunis. Cambridge University Press, 2003, ss. 162-188.

Whitley, James. „Homer’s Entangled Objects: Narrative, Agency and Personhood In and Out of Iron Age Texts”. Cambridge Archaeological Journal, t. 23, nr 3, 2013, ss. 395-416.

Yunis, Harvey. „Writing for Reading: Thucydides, Plato and the Emergence of the Critical Reader”. Written Texts and Rise of Literate Culture in Ancient Greece, red. Harvey Yunis. Cambridge University Press, 2003, ss. 189-212.

Żelazna, Jolanta. „Pytanie Heideggera: Co to znaczy «myśleć istotnie»”. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Filozofia, t, 14, nr 250, 1993, ss. 91-112.