„Sprawy polskie” w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1900–1918)

Abstrakt

Głównym celem badawczym artykułu jest odpowiedź na pytanie, jaka była rola pruskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przy wcielaniu w życie pruskiej „Polenpolitik”. Na podstawie zachowanych (choć niepełnych) rozporządzeń wewnętrznych i schematów organizacyjnych tego ministerstwa autor próbuje ustalić, jak przebiegały mechanizmy decyzyjne przy rozpatrywaniu „spraw polskich” w tymże ministerstwie; jakie konkretnie osoby, w jakich referatach merytorycznych podejmowały setki decyzji składających się na odgórnie przyjęte ramy „Polenpolitik”. Problem badawczy jest o tyle skomplikowany, że zachowany układ akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przechowywanych w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie, nie odpowiada strukturze referatów merytorycznych, w których zostały wytworzone. Zastany układ jest głównie wytworem registratur, gdyż to tam łączono poszczególne akta w tomy, nadając im tytuły i przynależność strukturalną.

Artykuł składa się z trzech części merytorycznych. W części wstępnej autor wyjaśnia, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych jako najwyższa instancja zwierzchnia dla struktur policji i administracji terenowej ponosiło główną odpowiedzialność za realizację w praktyce rządowej „Polenpolitik”. W części drugiej autor przeprowadza krótką analizę karier zawodowych szefów resortu spraw wewnętrznych, by odpowiedzieć na pytanie, czy ich doświadczenia administracyjne w prowincjach wschodnich i kontakty z ludnością polską w jakiś sposób determinowały kierunek i ciągłość „polityki polskiej” w kierowanym przez nich resorcie. Ostatnia część jest poświęcona strukturze organizacyjnej ministerstwa i jej zmianom w omawianym okresie. Rozważania koncentrują się na tych referatach merytorycznych, które podejmowały decyzje w „sprawach polskich”.

We wnioskach autor podkreśla częste zmiany ministrów spraw wewnętrznych i ich znikome doświadczenia w pracy administracyjnej w prowincjach zamieszkałych przez Polaków (Ostmarken), co sugeruje, że nie były one główną przyczyną kierunku, ciągłości i determinacji w realizacji polityki germanizacyjnej wobec mniejszości polskiej. Te czynniki autor dostrzega w samej strukturze i funkcjonowaniu referatów merytorycznych ministerstwa. Początkowo „sprawy polskiej agitacji” (Polenagitation) rozpatrywane były w jednym referacie z problemami ruchu socjalistycznego, anarchistycznego oraz separatystycznego ruchu welfickiego (hanowerskiego) i duńskiego. Wszystkie były bowiem jednakowo traktowane jako zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Wraz z radykalizacją polityki germanizacyjnej sprawy „polskiej agitacji” od 1908 r. znalazły się w odrębnym referacie, kierowanym do 1918 r. przez tego samego decernenta. Był on wspierany przez dwóch decernentów referatów policyjnych (ogólnej policji państwowej i policji politycznej). W sumie w latach 1908‒1918 zaledwie trzy osoby podejmowały decyzje merytoryczne w sprawach polskich, w czym autor upatruje właśnie ciągłość i konsekwencję w realizacji antypolskiej polityki rządu pruskiego.