Jan Paweł II w surrealistycznych odsłonach. Dwa filmy – o teatrach i teatrzykach i nie tylko – „z udziałem” Papieża

Abstrakt

Przedmiotem refleksji zawartej w artykule są takie surrealistyczne filmy, jak Spiskowcy rozkoszy (czes. Spiklenci slasti, reż. Jan Švankmajer, 1996) i Być jak John Malkovich (Being John Malkovich, reż. Spike Jonze, 1999), w których zostały użyte w formie montażu materiały archiwalne z udziałem Jana Pawła II, a teatr odgrywa dość znaczącą rolę bądź jako jeden z wiodących tematów, bądź też jako konwencja artystyczna. Autorka zastanawia się, jaki sens mają te przywołania i co ewentualnie komunikują.

W obu analizowanych dziełach wstawki filmowe z Janem Pawłem II wyłamują się z naturalnego porządku rzeczy, są dodatkiem w świecie przedstawionym, elementem innej rzeczywistości i przez to doskonale nadają się jako komponent sztuki surrealistycznej, której jednym z „zadań” jest wywoływanie konsternacji przez umyślne niedopasowanie prezentowanych elementów. Jan Paweł II w tych montażach staje się ikoną powagi i najdonioślejszych wydarzeń w świecie, ale też sui generis „gwiazdą”, celebrytą, postacią medialną. Zderzenie powagi z groteskowym światem bohaterów wywołuje często efekt dysonansu i konsternację, tym bardziej że oba filmy opowiadają o uleganiu różnym, nieraz całkiem absurdalnym namiętnościom. W Spiskowcach rozkoszy są to przede wszystkim żądze erotyczne i seksualne; w Być jak John Malkovich – żądze powodzenia i sławy (obok różnych konfiguracji żądz zmysłowych). Dochodzi do tego wyraźnie wyeksponowane marzenie, by być kimś innym oraz marzenia o ziemskiej nieśmiertelności. Jan Paweł II nie podzielał takich marzeń, ufając, że najważniejsze jest spełnianie woli Bożej, poczucie własnej wartości w świetle ewangelicznej prawdy o Transcendencji i o ukochaniu każdego człowieka przez Chrystusa oraz „powrót do siebie” – granie swojej, nie cudzej roli. Papież całym swoim życiem pokazywał, jak przekraczać własne przyzwyczajenia, jak ponad wszystko czcić Boga; jak wychodzić naprzeciw drugiemu człowiekowi, pokonując egoizm i rezygnując z wygody. Jak żyć realnie, w rzeczywistej, a nie iluzorycznej – jak bohaterowie omawianych tu filmów – przestrzeni.