Materialne i niematerialne przejawy kultu św. Barbary w środowisku górniczym
Abstrakt
Kult św. Barbary w środowisku zawodowym górników na przestrzeni ostatnich dwóch wieków przyjmował wiele zróżnicowanych form. Jego rozwój na Górnym Śląsku kształtował się od pierwszej połowy XIX stulecia i ma związek z intensywnym rozwojem przemysłu wydobywczego na tym obszarze. W artykule omówiono najbardziej charakterystyczne materialne i niematerialne przejawy czci oddawane św. Barbarze. Wspomniano o kościołach i kaplicach pod jej wezwaniem, obrazach i figurach przedstawiających patronkę górników w obiektach sakralnych oraz w rodzinach górniczych, modlitwach, a także o obchodzeniu 4 grudnia święta patronalnego i jednocześnie zawodowego, tzw. Barbórki, która (jako element tradycji górniczych, pielęgnowana w kolejnych pokoleniach górników) została w 2018 roku wpisana na krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. W ostatnim czasie można zauważyć nowe praktyki wśród górników, np. wykonywanie tatuaży przedstawiających św. Barbarę.
Bibliografia
Adalberg, Samuel (1889-1894). Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich. Warszawa: Druk Emila Skiwskiego.
Adamski, Roman (1939). Der Barbarakult in Schlesien. Wrocław: Otto Bergmayer.
Bazielich, Barbara (1988). Święta Barbara – patronka górników. W: Górniczy stan w wierzeniach, obrzędach, humorze i pieśniach. Red. Dorota Simonides (s. 341-372). Katowice: Śląski Instytut Naukowy.
Brown, Peter (2007). Kult świętych. Narodziny i rola w chrześcijaństwie łacińskim. Przeł. Jacek Partyka. Kraków.
Bukowska-Floreńska, Irena (2007). Rodzina na Górnym Śląsku. Katowice: Wyd. UŚ.
Cichy, Stefan ks. (1998). Liturgiczny kult św. Barbary w Kościele katowickim. W: Z dziejów parafii św. Barbary w Chorzowie. Materiały sesji naukowej zorganizowanej 19 X 1996 r. w stulecie konsekracji kościoła. Red. Jerzy Myszor (s. 7-18). Chorzów.
Ciszewski, Stanisław (1886). Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 10.
Czubala, Dionizjusz (1988). Przysłowia górnicze. W: Górniczy stan w wierzeniach, obrzędach, humorze i pieśniach. Red. Dorota Simonides (s. 409-425). Katowice: Śląski Instytut Naukowy.
Dygacz, Adolf (2004). Święta Barbara w pieśniach. Źródła i dokumentacja. Ruda Śląska: Muzeum Miejskie im. M. Chroboka.
Fedorów-Skupień, Agnieszka, Lipok-Bierwiaczonek, Maria (2017). Tradycja barbórkowej pobudki. Śląskie Prace Etnograficzne. T. 4: Śląskie zwyczaje i obrzędy doroczne. Echa przeszłości czy żywa tradycja?. Red. Krystyna Pieronkiewicz-Pieczko (s. 9-31). Katowice: Muzeum Śląskie.
Gerlich, Halina, Gerlich, Marian Grzegorz (1995). Sacrum, rodzina, tradycje. Świętowanie roku kościelnego w tradycyjnej kulturze plebejsko-miejskiej Górnego Śląska. Katowice: Wyd. Śląsk.
Gerlich, Marian Grzegorz (2003). Rytm i obyczaj. Cztery szkice o tradycyjnej kulturze górniczej. Zabrze: Muzeum Miejskie w Zabrzu.
Gloger, Zygmunt (1972). Patroni święci. W: Encyklopedia staropolska ze wstępem Juliana Krzyżanowskiego. T. 3 (s. 329-330). Warszawa: Wiedza Powszechna.
Górecka, Joanna, Barbara (1976). Kult. W: Encyklopedia Katolicka. T. 2. Red. Feliks Gryglewicz, Romuald Łukaszyk, Zygmunt Sułowski (kol. 14-15). Lublin: TN KUL.
Jeziorski, Paweł (2005). Barbarka od XVI do XIX wieku. W: Św. Barbara i Barbarka. Red. Waldemar Rozynkowski, ks. Wojciech Miszewski (s. 63-118). Toruń: Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Janicka-Krzywda, Urszula (1988). Atrybut. Patron. Symbol. Kraków: Oddział Akademicki PTTK.
Janitzek, Karol (1879). Pieśni o świętej Barbarze, patronce konających. Dla górników z ksiąg przez cenzurę duchowną aprobowanych. Gliwice.
Jurewicz, Oktawiusz (1984). Historia literatury bizantyjskiej. Zarys. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Klaussmann, Anton Oskar (1996). Górny Śląsk przed laty. Katowice: Muzeum Historii Katowic.
Kołodziej, Jan (2006). Elegia górnicza. Wiadomości Rudzkie, 48, 7.
Kossakowska-Jarosz, Krystyna, Górecki, Jan ks. (2018). Przeświętne Bractwo Barbary Świętej na Górach Tarnowskich fundowane 15 Augusta 1747 r. Fotokopie pierwodruku modlitewnika, uwspółcześniona wersja zapisu, komentarze. Dzieje kultu św. Barbary. Opole.
Kupisiński, Zdzisław ks. (1997). Adwent i Boże Narodzenie w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej. Warszawa: Verbinum.
Kupisiński, Zdzisław ks. (2012). Kult św. Barbary w polskiej religijności ludowej. Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii, 4, 241-257.
Ligęza, Józef (1968). Śladami tradycji. Studia nad folklorem górniczym. Bytom.
Ligęza, Józef, Żywirska, Maria (1964). Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie. Katowice: Wydawnictwo Śląsk.
Liss, Mateusz (1840). Magazyn Duchowny czyli modlitwy i pieśni dla chrześciańsko-katolickich górników z różnych ksiąg nabożnych zebrane za pozwoleniem zwierzchności do druku podane. Opole.
Łabęcki, Hieronim (1842). O pobożności górników polskich. Alleluja.
Mihaylova, Katya (2012). Pagan Ritual Practices and Magic to Protect from Sickness in the Bulgarian Orthodox Folk Ritual Calendar. In: The Ritual Year 6. The inner and the outer the Yearbook of the sief working group on the ritual year (135-148). Red. Mare Kõiva. Tartu.
Myszor, Jerzy ks. (1993). Z dziejów kultu świętej Barbary na Śląsku (XIX i XX w.). W: Patronki polskiego górnictwa. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej z okazji otwarcia wystawy. Zabrze: Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu [bez paginacji].
Neuling, Hermann (1902). Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange des Mittelalters (s. 362-363). Wrocław: E. Wohlfarth's Buchhandlung.
Nussbaumer-Keller, Marie-Louise (2004). Der Barbarazweig. Geschichten zur Advents und Weihnachtszeit. Rebstein.
Ogrodowska, Barbara (2008). Radość wszelkiego stworzenia. Rzecz o Adwencie i Bożym Narodzeniu. Historia, tradycja, obyczaj polski. Warszawa: Verbinum.
Piecha, Beata (2002). Barbara. Barbórka. Święta. Kult świętej Barbary na Górnym Śląsku. Literatura i sztuki piękne. Katowice: Wyd. Św. Jacka.
Piecha-Van Schagen, Beata (2018). Kult świętej Barbary wśród górników na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku. T. 1. Zabrze: Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.
Pośpiech, Jerzy (1987). Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole.
Rozynkowski, Waldemar (2005). Św. Barbara i Barbarka – wokół początków kultu świętej męczennicy. W: Św. Barbara i Barbarka. Red. Waldemar Rozynkowski, ks. Wojciech Miszewski (s. 9-21). Toruń: Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Simonides, Dorota (2010). Dziedzictwo kulturowe górniczego stanu. W: Katowice w 144. rocznicę uzyskania praw miejskich. Tradycje i dziedzictwo górnicze na obszarze Katowic z perspektywy XXI wieku. Red. Antoni Barciak (s. 21-31). Katowice.
Skarga, Piotr (1936). Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu na każdy dzień przez cały rok do których przydane są niektóre duchowne obroki i nauki przeciw kacerstwom dzisiejszym, tam gdzie się żywot którego doktora starożytnego położył ku temu kazania krótkie na te święta, które pewny dzień w miesiącu mają. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów.
Szafranek, Józef (1859). Memento mori to jest pamiętaj na śmierć. Książka zawierająca czytanie duchowne, nabożeństwo do św. Barbary panny i męczenniczki patronki szczęśliwej śmierci oraz naukę i modlitwy do chorych i konających zebrana. Bytom.
Świtała-Trybek, Dorota (2011). Barbórka. Przemiany w świętowaniu tradycyjnego święta górniczego (s. 231-242). Lublin: Wyd. UMCS.
Świtała-Trybek, Dorota (2016). Legendy o świętej Barbarze (w wyborze). Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie, 12, 44-53.
Świtała-Trybek, Dorota (2015). Śladami kultu świętej Barbary (Pomorze, Warszawa). Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie, 4, 47-52.
Świtała-Trybek, Dorota (2014). Tragedia w kopalni. Kulturowe konteksty katastrof i wypadków górniczych. Opole: Wyd. Uniwersytet Opolski.
Thomas, Wiliam I., Znaniecki, Florian (1976). Chłop Polski w Europie i Ameryce. T. 1: Organizacja grupy pierwotnej. Uwagi wstępne Józef Chałasiński, Jan Szczepański. Tłum. Maryla Metelska. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Tomicki, Ryszard (1976). Religijność ludowa. W: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej. T. 1. Red. Maria Biernacka i in. (s. 29-70). Wrocław−Warszawa−Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Turek, Krystyna (2005). Święta Barbara – patronka dobrej śmierci. Recepcja kultu w ludowym repertuarze pieśniowym Górnego Śląska. W: Problemy współczesnej tanatologii. T. 9. Red. Jacek Kolbuszewski (s. 297-303). Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe.
Večerkova, Eva, Frolcová, Vera (2010). Evropské Vánoce v tradicích lidové kultury. Praha: Nakladatelství Vyšehrad.
Wiadomości miejscowe i potoczne (1879). Gazeta Górnośląska, 94, 2-3.
Wolf, Helga M. (2005). Weihnachten. Kultur and Geschichte. Ein Kalendarium vom ersten Advent bis zum Dreikönigstag. Wien: Böhlau.
Zadrożyńska, Anna, Braun, Krzysztof (2003). Zielnik świętowań polskich, Warszawa: Twój Styl. Wydawnictwo Książkowe.
Zalewski, Wincenty SDB (1989). Święci na każdy dzień. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie.
Copyright (c) 2019 Roczniki Teologiczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
