Kultura muzyczna cystersów w Krzeszowie w XVIII wieku. Wybrane zagadnienia

Abstrakt

Początki opactwa cystersów w Krzeszowie sięgają końca XIII wieku. Za punkt zwrotny w historii klasztoru można uznać 2. połowę XVII wieku, czyli czas rządów opata Bernarda Rosy (1660-1696). Dzięki niemu życie klasztorne zaczęło się dynamicznie rozwijać w wielu dziedzinach, w tym także w dziedzinie muzyki, która stanowiła ważny element życia klasztoru.

Muzyka wykonywana w czasie liturgii i nabożeństw w Krzeszowie realizowana była w dwojaki sposób. Z jednej strony kontynuowane były zakonne tradycje śpiewu  chorałowego, z drugiej zaś wprowadzano nowe tendencje muzyki wielogłosowej. Bardzo wyraźnym rysem życia muzycznego Krzeszowa była wokalno-instrumentalna muzyka kościelna; obok niej wykonywana był również muzyka instrumentalna. Miała ona pełnić cztery podstawowe funkcje: być ozdobna (decoratio), sprawiać wrażenie przyjemności (delectare), wywoływać emocjonalne wzruszenie (permovere) i uczyć (docere). W XVIII-wiecznej muzyce wykonywanej w Krzeszowie przeważał styl koncertujący.

Muzykę wykonywaną w Krzeszowie można podzielić – na podstawie zachowanych muzykaliów – na dwie zasadnicze kategorie: (1) dzieła przeznaczone do liturgii i (2) wykonywane poza liturgią. Utwory te były przejawem głównych nurtów duchowości cystersów krzeszowskich: nurtu chrystocentryczny, wyrażającego się w nabożeństwach adoracyjnych Najświętszego Sakramentu, w kulcie pasyjnym, w kulcie Emmanuela (praskiego Dzieciątka Jezus), nurtu mariologicznego i nurtu kultu świętych (głównie św. Józefa, św. Jana Nepomucena, św. Jadwigi i czternastu Wspomożycieli). Część utworów była komponowana przez kompozytorów rodzimych, którymi często byli sami cystersi, pozostałe – przez kompozytorów obcego pochodzenia.

Muzyka w Krzeszowie wykonywana była przez istniejącą tam kapelę. Należeli do niej:  kantorzy i sukcensorzy, tzw. regentes chori, organiści, i inni muzycy. Wśród nich byli też kompozytorzy i nauczyciele, którzy uczyli młodych chłopców muzyki i liturgii w miejscowej szkole.

Ważnym elementem kultury muzycznej Krzeszowa były i są nadal organy. W bazylice pw. Wniebowzięcia NMP znajdują się organy wybudowane w latach 1632-1736 przez śląskiego organ-mistrza Michaela Englera. Instrument ten jest niezwykle cenny m.in. pod względem architektury i walorów brzmieniowych. Do dziś zachowała się znaczna część oryginalnych elementów. Drugim instrumentem organowym w Krzeszowie są organy w kościele brackim pw. św. Józefa. Przypuszcza się, że zostały przeniesione do tutejszego kościoła z czeskiego klasztoru w Brzewnowie. Dokładna data ich budowy i warsztat organmistrzowski nie są znane.