Udział Bernardynów w powstaniu styczniowym i ich późniejsze losy
Abstrakt
Według historyków udział Zakonu Braci Mniejszych (bernardynów) w powstaniu styczniowym był znaczący. W świetle źródeł historycznych zapisali oni piękną kartę w zrywie narodowym. Uznać to trzeba za zryw szlachetny, jak stwierdził bernardyński historyk Hieronim Eugeniusz Wyczawski, będący wyrazem umiłowania Ojczyzny i wolności. Z drugiej jednak strony nie sposób nie dostrzec, że w podejmowanych przez bernardynów akcjach było dużo nierozwagi, brak umiejętności organizowania pracy konspiracyjnej i niemało łatwowierności. W niniejszym opracowaniu przedstawiłem działalność bernardynów w Królestwie Kongresowym i na ziemiach bezpośrednio wcielonych do rosyjskiego imperium, gdzie był duży ucisk narodowościowy i gdzie wybuchło krwawe powstanie styczniowe 22 stycznia 1863 r. w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 r. w byłym Wielkim Księstwie Litewskim. W omawianym okresie wystąpiły wielorakie ograniczenia życia zakonnego, również dla prowincji bernardyńskich. Władze zaborcze nie tylko deklarowały niechęć wobec tej formy życia, ale stopniowo ograniczały i likwidowały struktury zakonne, pojedyncze klasztory i całe prowincje. Kasatom klasztorów towarzyszyły grabieże ich mienia, zabór archiwów i bibliotek, wykorzystywanie pomieszczeń kościelnych i klasztornych na cele świeckie. Kasata rozbiła struktury bernardynów w Królestwie Polskim. W wielu zakonnikach zagubiła sens prowadzenia życia zakonnego, co przejawiało się w częstych prośbach o sekularyzację oraz w emigracji. Była to cena, jaką bernardyni płacili za zaangażowanie patriotyczne i związanie swego życia z losami społeczeństwa polskiego.
Bibliografia
Bender, Ryszard. “Fijałkowski Antoni Melchior abp.” W: Encyklopedia katolicka. T. 5. Red. Piotr Hemperek, 180. Lublin, 1989.
Chadam, Augustyn. “Konwenty bernardynek. Lublin.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 524-526. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Chadam, Augustyn. “Lublin.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 188-192. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Chadam, Augustyn. “Łuków.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 213-215. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Chadam, Augustyn. “Radecznica.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 284-293. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Chadam, Augustyn. “Sokal.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 342-352. Kalwaria Zebrzydowska 1985.
Choińska, Małgorzata. “Tykocin w czasie powstania styczniowego.” Studia Podlaskie (2006), 16: 9-40.
Chrzanowski, Stefan Marek. Kościół i klasztor pobernardyński pod wezwaniem św. Antoniego z Padwy w Ratowie (1686-1868). Ratowo–Żuromin, 2014.
Chrzanowski, Stefan Marek. “Manifestacje patriotyczne i powstanie styczniowe w cieniu ratowskiego klasztoru bernardynów.” Przegląd Kalwaryjski (2012-2013), 16-17: 27-33.
Dąbrowska, Dorota. “OO. Bernardyni w Łęczycy.” Posłaniec Bernardyński (2000), 2: 10.
Gach, Piotr Paweł. “Formy działalności Braci Mniejszych franciszkanów (bernardynów) na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w latach 1773-1914.” W: Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453-2003). Red. Wiesław Franciszek Murawiec, Damian A. Muskus. 265-336. Kalwaria Zebrzydowska, 2006.
Gach, Piotr Paweł. Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914. Lublin, 1984.
Gach, Piotr Paweł. Struktury i działalność duszpasterska zakonów męskich na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773-1914. Lublin, 1999.
Gach, Piotr Paweł. Zakony franciszkańskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773-1914. W: Zakony franciszkańskie w Polsce. T. 3. Franciszkanie w Polsce XIX wieku. Red. Jerzy Kłoczowski, 11-56. Niepokalanów 1996.
Golichowski, Norbert. Przed nową epoką. Materiały do historii oo. Bernardynów w Polsce. Kraków, 1899.
Gołdyn, Piotr. Franciszkanie w powstaniu styczniowym na ziemi konińskiej. Konin, 2002.
Gołdyn, Piotr. “Klasztor w Kole w okresie powstania styczniowego i po jego upadku.” W: Bernardyni w Kole. Wyd. Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 10-20. Koło, 2006.
Grudziński, Kajetan Jan, Aleksander Krzysztof Sitnik. Bernardyni w służbie Ojczyzny, 1453-1953. Kalwaria Zebrzydowska, 2015.
Grudziński, Kajetan. “Cytowiany.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 42-44. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Datnów.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 44-47. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Działalność patriotyczna.” W: Zakon Braci Mniejszych – franciszkanów. Cz. 3. Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772-1970. Red. Joachim Roman Bar, 95-131. Warszawa, 1978.
Grudziński, Kajetan. “Józefów.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 99-102. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Koło.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 140-146. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Opatów.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 239-244. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Piotrków Trybunalski.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 258-264. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Radom.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 293-301. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Słonim.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 334-337. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Święta Anna (Przyrów).” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 365-370. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Warszawa – Czerniaków.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 409-415. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Warta.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 418-426. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grudziński, Kajetan. “Wilno.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 433-440. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Grzybowski, Michał Marian. Duchowieństwo katolickie diecezji płockiej w okresie powstania styczniowego. Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego (2013), 5: 25-42.
Gustaw, Romuald Michał, Aleksander Krzysztof Sitnik. Klasztor i kościół św. Józefa ss. Bernardynek w Krakowie, 1646-2009. Kalwaria Zebrzydowska, 2013.
Gustaw, Romuald. Klasztor i kościół św. Józefa ss. bernardynek w Krakowie, 1646–1946. Kraków, 1947.
Jabłońska-Deptuła, Ewa, Janina, Gawrysiakowa. “Materiały do zaangażowania patriotycznego zakonów męskich w Królestwie Polskim w latach 1861-1864.” W: Materiały do historii zgromadzeń zakonnych na ziemiach polskich w XIX i początku XX wieku, 391-415. Lublin, 1976.
Kalinowska, Barbara. Bernardyni w Ostrołęce, 1664-1864. Ostrołęka, 2011.
Kalinowska, Barbara. “Kasata zakonów w Królestwie Polskim jako konsekwencja ich zaangażowania w powstanie styczniowe.” Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego (2003), 17: 36-42.
Kantak, Kamil. Bernardyni polscy, 1573-1795-1932. T. 2. Lwów, 1933.
Kieniewicz, Stefan. Powstanie styczniowe. Warszawa, 1972.
Kieniewicz, Stefan. Warszawa w powstaniu styczniowym. Warszawa, 1954.
Krawczyk, Michał, Wojciech Stan. Bernardyni radomscy. Zarys dziejów. Radom, 2013.
Kubicki, Paweł. Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861-1915. Cz. 3. T. 3. Sandomierz, 1939.
Kubicki, Paweł. Społeczna działalność Kościoła w Polsce i martyrologium rzymsko-katolickiego duchowieństwa oraz wiernych pod zaborem pruskim i rosyjskim. Sandomierz, 1930.
Kukulski, Jerzy. “Historia klasztoru i kościoła oo. Bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim.” W: Królowa ziemi piotrkowskiej. Red. Dawid Czesław Postawa. 37-52. Kraków, 2011.
Lissowski, Czesław. Powstanie styczniowe w ziemi dobrzyńskiej. Płock, 1938.
Murawiec, Wiesław Franciszek. “Bernardyni warszawscy w powstaniu styczniowym 1863 roku.” W: Historia vita memoriae. Prace dedykowane Księdzu Profesorowi Stanisławowi Ludwikowi Piechowi. Red. Jan Bednarczyk. 189-196. Kraków, 2009.
Murawiec, Wiesław Franciszek. Bernardyni warszawscy. Dzieje klasztoru św. Anny w Warszawie 1454-1864. Kraków, 1973.
Murawiec, Wiesław Franciszek. “Mańkowski (Mańko) Benwenuty Walenty (1816-1863), bernardyn.” W: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 306-307. Warszawa, 1981.
Murawiec, Wiesław Franciszek. “Zaangażowanie patriotyczne zakonników franciszkańskich Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP w Polsce.” W: Kościół w Polsce. Dzieje i kultura. T. 9. Red. Jan Walkusz, 297-319. Lublin, 2010.
Murawiec, Wiesław. “Budsław.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 31-34. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Góra Kalwaria.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 70-74. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Kalisz.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 107-113. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Kielce.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 133-135. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Mańkowski (Mańko) Walenty, imię zakonne Benwenuty.” W: Polski słownik biograficzny. T. 19. Red. Emanuel Rostworowski, 514. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1974.
Murawiec, Wiesław. “Mohylew.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 223-226. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Nieśwież.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 228-233. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Skępe.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 322-334. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Murawiec, Wiesław. “Warszawa – św. Anna.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 398-409. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Nowakowski, Edward. “Spis duchowieństwa przebywającego w Tunce na Syberii.” W: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego. Lwów, 1903.
Orzechowska, Elżbieta. “Bernardyni radomscy w życiu narodu polskiego w XIX wieku.” W: Wpisani w dzieje Radomia. Pięćset pięćdziesiąta rocznica przybycia oo. Bernardynów do Radomia (1468-2018). Red. Michał Krawczyk, Aleksander Krzysztof Sitnik, 133-182. Kalwaria Zebrzydowska, 2018.
Orzechowska, Elżbieta. Radomscy bernardyni w dobie powstania styczniowego. Radom, 2008.
Orzechowska, Elżbieta. “Z działalności patriotycznej bernardynów w Radomiu w dobie powstania styczniowego.” W: Zakony franciszkańskie w Polsce. T. 3. Franciszkanie w Polsce w XIX wieku, 149-161. Niepokalanów, 1996.
Pabin, Andrzej. “Paradyż.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 251-254. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Pietrzak, Józef Stanisław. Księża powstańcy 1863. Kraków, 1916.
[Płonka, Wacław]. Kościół i klasztor oo. Bernardynów w Łęczycy. Nakładem Komitetu Odnowienia Kościoła i Klasztoru. [Łęczyca], 1947.
Prejs, Roland. “Bernardyni prowincji małopolskiej po kasacie 1864 r.”, Studia Franciszkańskie (1999), 10: 327-371.
Prejs, Roland. “Bernardyni w Królestwie Polskim po kasacie 1864 r.” W: Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453-2003). Red. Wiesław Franciszek Murawiec, Damian Muskus, 427-514. Kalwaria Zebrzydowska, 2006.
Prejs, Roland. “Klasztor bernardynów w Paradyżu (Wielkiej Woli) w latach 1864-1893. Przykład funkcjonowania klasztoru etatowego w Królestwie Polskim w warunkach pokasacyjnych.” Studia Franciszkańskie (2001), 11: 275-306.
Prejs, Roland. “Klasztor bernardynów w Radecznicy w latach 1864-1919.” W: Na tym miejscu chwała Boga Najwyższego odprawiać się będzie… W setną rocznicę rewindykacji klasztoru oo. Bernardynów w Radecznicy (1919-2019). Red. Iwo Mirosław Janusz, Aleksander Krzysztof Sitnik, 117-132. Kalwaria Zebrzydowska, 2019.
Prejs, Roland. Zakonnicy franciszkańscy Królestwa Polskiego po kasacie 1864 roku. Dzieje – postawy. Warszawa, 2003.
Przygodzki, Sławomir. “Losy bernardynów kaliskich i klasztoru w okresie zaborów (1793-1914).” W: 400 lat konsekracji pobernardyńskiego kościoła jezuitów w Kaliszu. Materiały z sesji popularnonaukowej poświęconej historii świątyni i przylegającego do niej klasztoru. Red. Jerzy Kacprzyk, Aleksander Jacyniak, 58-84. Kalisz, 2007.
Raciborski Józef. “Kościół i klasztor oo. Bernardynów.” Kronika Dyecezyi Kujawsko-Kaliskiej (1924), 10: 435.
Rawicz-Witanowski, Michał. Monografia Łęczycy. Kraków, 1898.
Rosin Ryszard, Stefan Pytlas, Krzysztof Woźniak. “Lata zaborów.” W: Łęczyca. Monografia miasta do 1990 roku. Red. Ryszard Rosin, 225-350. Łęczyca, 2001.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “Akta klasztoru i kościoła oo. Bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim w zasobie Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie.” W: Królowa ziemi piotrkowskiej. Red. Dawid Czesław Postawa. 121-151. Kraków, 2011.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “Archiwista i muzealnik Kajetan Grudziński OFM (1916-1986).” W: Niezwykli franciszkanie XX/XXI stulecia. Cz. 2. Red. Salezy Bogumił Tomczak, 119-130. Poznań, 2012.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “Księgozbiór klasztoru oo. Bernardynów w Kole nad Wartą (II połowa XV – I połowa XX wieku).” W: Królewskie miasto Koło. Studia w 650. rocznicę lokacji miasta. Red. Izabela Skierska, 215-234. Koło, 2012.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “Różnorodne formy kultu Matki Bożej Skępskiej.” W: Rozwój kultu Matki Bożej inspirowany przez figurę Najświętszej Maryi Panny Skępskiej Królowej Mazowsza, Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Red. Aleksander Krzysztof Sitnik, 7-22. Kalwaria Zebrzydowska, 2018.
Sitnik, Aleksander Krzysztof, Tomasz Sitnik. Bernardyni łęczyccy. Dzieje klasztoru i kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP oo. Bernardynów w Łęczycy (1632-1864, od 1946), Kalwaria Zebrzydowska, 2006.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “Udział bernardynów kolskich w powstaniu styczniowym i ich późniejsze losy.” W: Powstanie styczniowe na ziemi kolskiej – w 150. rocznicę zrywu narodowego. Red. Krzysztof Witkowski, 81-96. Koło, 2013.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “Udział Bernardynów w powstaniu listopadowym i popowstaniowe losy ich klasztorów.” Roczniki Teologiczne 67 (2020), 4: 61-80.
Sitnik, Aleksander Krzysztof. “W 390 rocznicę fundacji kościoła pw. św. Karola Boromeusza na Karczówce w Kielcach (1624-2014).” Przegląd Kalwaryjski (2014), 18: 125-138.
Skarbek, Jan. “Sowińska ze Schroederów Katarzyna Antonina.” W: Polski słownik biograficzny (2000-2001), 40: 632.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński, 1822-1895. Warszawa, 1975.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. Bernardyni polscy, 1772-1946. T. 3. Kalwaria Zebrzydowska, 1992.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Katalog Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie.” Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne (1962), 4: 23-225.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Kazimierz Biskupi.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 126-133. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Kobyłka.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 140. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Łęczyca.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 197-200. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Przasnysz.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 274-278. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Ratowo.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 301-303. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Schultz (Szulc) Serafin (ok. 1831-1905), bernardyn.” W: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 433-434. Warszawa, 1981.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Strzegocin.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 357-360. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. “Widawa.” W: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych. Red. Hieronim Eugeniusz Wyczawski, 426-430. Kalwaria Zebrzydowska, 1985.
Zdanowski, Józef. Karczówka pod Kielcami. Kielce, 1928.
Zieliński, Zygmunt. Papiestwo i papieże dwóch ostatnich wieków. Warszawa, 1999.
Żmichowska, Narcyza. Listy. T. 2. Wrocław, 1960.
Copyright (c) 2021 Roczniki Teologiczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
