Klasyczna argumentacja a persona w inskrypcjach nagrobnych czasów nowożytnych
Abstrakt
Starożytni znawcy dziedziny retoryki formułowali katalogi loci a persona, czyli wypisy okoliczności (circumstantiae) albo atrybutów (attributa) dotyczących opisywanej postaci. Niektórzy z nich, jak Marek Fabiusz Kwintylian, doceniali znaczenie tych loci jako sedes argumentorum, czyli źródeł, którymi można posłużyć się w zakresie dowodzenia. Kategorie, które wyszczególnili antyczni uczeni są w wysokim stopniu zbieżne z tymi, jakie w charakterystyce postaci zmarłego, a przez to w strukturze inskrypcji nagrobnych wyodrębnili nowożytni teoretycy tej formy pisarstwa, jak choćby Thomas Correa, Jacobus Pontanus, Gaetano Felice Verani. Jak przekonuje wywód Christiana Weise w dziele De poesi hodiernorum politicorum sive de argutis inscriptionibus libri II, koincydencja nie jest przypadkowa. Uczony stwierdza wprost, że w tworzeniu napisów nagrobnych można wykorzystać topikę retoryczną z zakresu przyporządkowanego osobie (a persona). Twierdzenia badaczy gatunku znajdują potwierdzenia w zachowanym dorobku epigraficznym. Wysiłki pisarzy zmierzały ku temu, by jak najzwięźlej odnieść się do maksymalnej ilości loci a persona. Jak pokazano na przykładzie, tendencja do amplifikacji poprzez congeries, nie wiązała się z wielkością płyty nagrobnej i kosztami jej wykonania, lecz wynikała z upodobań estetycznych epoki.
Bibliografia
[Incertus Auctor]. „Incerti auctoris tractatus de adtributis personae et negotio (siue Commentarius in Ciceronis de Inuentione)”. W Rhetores Latini minores, ed. Carl Halm, 305-310. Lipsiae: in aedibus B.G. Teubneri, 1863.
Alcuinus Flaccus Albinus. Dialogus de rhetorica et virtutibus. W Patrologiae cursus completus (PL), red. Jacques-Paul Migne, t. CI, szp. 919-950. Parisiis: Ex Typis J.-P. Migne, 1863.
Augustinus Aurelius. Principia rhetorices. W Patrologiae cursus completus (PL), red. Jacques Paul Migne, t. XXXII, szp. 1439-1448. Parisiis: Ex Typis Catholicis Migne, 1841.
Balbín, Bohuslav. Verisimilia humaniorum disciplinarum. Pragae: Typis Universitatis Carolo-Ferdinandea, 1666.
Boëthius Anicius Manlius Severinus. De differentiis topicis libri quattuor. W Patrologiae cursus completus (PL), red. Jacques-Paul Migne, t. LXIV, szp. 1174-1216. Parisiis: Ex Typis Jacques Paul Migne, 1847.
Callimachus, Philippus [Buonaccorsi, Filippo]. Rhetorica, edidit Casimirus Felix Kumaniecki. Varsaviae: Auctarium Maeandreum, 1950.
Caussin, Nicolas. De eloquentia sacra et humana libri XVI. Parisiis: Apud I. Libert, 1643.
Cicero Marcus Tullius. „O wynalezieniu retorycznem”. W Marek Tulliusz Cyceron: Dzieła. Tłumaczył Erazm Rykaczewski. T. VIII, cz. 2. Poznań: Xięgarnia luxemburgska, 1879.
Cicero, Marcus Tullius. O inwencji retorycznej / De inventione. Tłumaczyła Karolina Ekes, wstęp Bartosz Awianowicz. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2013.
Correa, Thommaso. De toto eo poematis genere, quod epigramma vulgo dicitur. Venetiis: Ex officina F. Ziletti, 1569.
Helikon Sarmacki. Wątki i tematy polskiej poezji barokowej. Wybór tekstów, wstęp i komentarz André de Vinzenz, opracował Marian Malicki, ilustracje wybrał Juliusz Chrościcki. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989.
Du Cygne, Martin. Ars rhetorica. Sylvaeducis: Apud J. a Turnhout, 1677.
Dyck, Joachim. Ticht-Kunst. Deutsche Barockpoetik und rhetorische Tradition. Bad Homburg vor der Höhe–Berlin–Zürich: Gehlen, 1969.
Erasmus Roterodamus Desiderius. De copia verborum libri duo. In usum scholæ Paulinæ. Londini: Imprimebat J.F. Dove, Venenunt apud G. et W.B. Whittaker, 1823.
Faber, Basilius. Thesaurus eruditionis scholasticae. Lipsiae et Francofurti: Sumptibus Haeredum Schürerio-Gözianorum et J. Fritzschii, 1672.
Gesnerus, Iohannes Matthias. Novus linguae et eruditionis Romanae thesaurus. T. I. Lipsiae: Impensis C. Fritschii viduae et B. Chr. Breitkopfii, 1749.
Hermogenes. „Wstępne ćwiczenia retoryczne. Προγυμνάσματα [Progymnasmata]”. W Progymnasmata. Greckie ćwiczenia retoryczne i ich modelowe opracowanie. Opracowanie, tłumaczenie, komentarz Henryk Podbielski, 59-82. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2013.
Hofmann, Johann Jacob. Lexicon Universale historiam sacram... chronologiam... geographiam... genealogiam... explanans. T. II. Lugduni Batavaroum: Apud J. Hackium, C. Boutesteyn, P. Vander, AA et J. Luchtmans, 1698.
Kirsch, Adam Friedrich. Abundantissimum cornucopiae linguae Latinae et Germanicae selectum. Pars Latino-Germanica. Lipsiae: Sumtu Engelharti Beniaminis Svikertii, 1774.
Kolendo, Jerzy, Jerzy Żelazowski, Eryk Bunsch. Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki łacińskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego. Warszawa: Ośrodek Badań Archeologicznych-Novae, 2003.
Krebs, Johann Philipp. Antibarbarus der Lateinischen Sprache. Frankfurt am Main: Verlag Ludwig Brönner, 1837.
Lausberg, Heinrich. Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Opracował i tłumaczył Albert Gorzkowski. Bydgoszcz: Homini, 2002.
Lichański, Jakub Zdzisław. Retoryka. Od renesansu do współczesności – tradycja i innowacja. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2000.
Melanchton, Philippus. „Compendiaria dialecticis ratio”. W Corpus reformatorum 20. Opracował Carolus Gotlieb Bretschneiderus, edidit Henricus Ernestus Bindseil, 709-764. Brunsvigae: Apud C.A. Schwetschke et filium, 1854.
Menestrier, Claude-François. Des Decorations Funebres. Paris: Chez R.J.B. De La Caille, 1684.
Milewska-Waźbińska, Barbara. Ars epitaphica. Z problematyki łacińskojęzycznych wierszy nagrobnych. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2006.
Noltenius, Johannes Fridericus. Lexicon Latinae linguae antibarbarum. Lipsiae et Helmstadii: Apud Christian Frideric Weygand, 1744.
Nowaszczuk, Jarosław. Miejsca wspólne łacińskich epitafiów epoki renesansu. Szczecin: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego, 2007.
Nowaszczuk, Jarosław. Wierszowane epitafia łacińskie w Polsce epoki renesansu. Kompozycja. Antologia utworów. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2009.
Perzanowski, Zbigniew, red. Zenon Piech, wstęp i komentarz. Corpus Inscriptionum Poloniae. T. VIII (Województwo Krakowskie), z. 2 (Bazylika Mariacka w Krakowie). Kraków: Dom Wydawniczy PWN, 1987.
Plezia, Marian, red. Słownik łacińsko-polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998.
Pontanus, Iacobus. Poeticarum institutionum libri tres. Ingolstadii: Ex typographia D. Sartorii, 1594.
Skwara, Marek. O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe US, 1999.
Soares, Cyprianus [K. Cipriano]. De arte rhetorica libri tres. Conimbricae: Ex typographia in Collegio Artium Societatis Iesu, 1710.
Sondel, Janusz. Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków. Kraków: Universitas, 1997.
Starnawski, Jerzy. „Premisliensia w Szymona Starowolskiego Monumenta Sarmatarum”. Rocznik Przemyski 45, z. 3(2009), Literatura i język: 47-75.
Starovolscius, Simon. Monumenta Sarmatarum. Cracoviae: In Officina Viduae et Haeredum F. Caesarii, 1655.
Szymanowski, Wojciech. Dykcyonarz biograficzny powszechny. Warszawa: Nakład Gustawa Leona Glücksberga, 1851.
Tosi, Renzo. Dizionario delle sentenze latine e greche. Milano: BUR Biblioteca Univ. Rizzoli, 2003.
Trebellus, Theodosius, Latinae linguae universae promptuarium. T. I. Basileae: Per Ioan. Oporinum et Rob. Winther, 1545.
Verani, Gaetano Felice. Pantheon argutae elocutionis. T. II. Augustae Vindelicorum et Francofurti: Sumptibus J.C. Bencard, 1712.
Victor, Gaius Julius. „Ars rhetorica”. W Rhetores Latini minores, edidit Carl Halm, 371-448. Lipsiae: in aedibus B.G. Teubneri, 1863.
Von Moos, Peter. Consolatio. Studien zur mittellateinischen Trostliteratur über den Tod und zum Problem der christilichen Trauer. T. II (Testimonienband). Münchem: W. Fink, 1972.
Vovelle, Michel. Śmierć w cywilizacji Zachodu: od roku 1300 po współczesność. Przełożyli Tomasz Swoboda, Maryna Ochab, Magdalena Sawiczewska-Lorkowska, Diana Senczyszyn. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, 2004.
Weise, Christian. De poesi hodiernorum politicorum sive de argutis inscriptionibus libri II. Weissenfelse: Excudebat J. Brühl, 1678.
Worpitz, Georg. Clara et praeclara methodus parandae eloquentiae: secundum doctrinam et praecepta Cypriani Soarii e Societate Jesu... accommodata... et selecta... Coloniae Agrippinae: Sumptibus E.Th. Kinchii, 1700.
Żychliński, Teodor. Złota księga szlachty polskiej. T. XV. Poznań: Jarosław Leitgeber, 1893.
Copyright (c) 2020 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
