Heraklit w interpretacji Elzenberga. Cz. I: Jakich błędów autor Kłopotu z istnieniem uniknąłby z łatwością, gdyby tylko nad antologię Dielsa przedkładał źródła i bardziej ufał im i sobie?
Abstrakt
Artykuł zawiera filologiczno-filozoficzną weryfikację „szkicu przekładu” fragmentów księgi Heraklita z Efezu, jakiego przed rokiem 1921 dokonał Henryk Elzenberg. Własnej próby tłumaczenia maksym Efezyjczyka nie oparł Elzenberg na ich źródłach, lecz na trzeciej edycji zbioru Die Fragmente der Vorsokratiker (19123) Hermanna Dielsa, który wyimki z oryginalnych passusów redagował czterokrotnie i rozmaicie przekładał.
By jak najlepiej ocenić i zweryfikować Elzenbergowy „szkic przekładu”, autor przytoczył – kolejno – (1) źródła greckie, (2) własne ich tłumaczenia, (3) teksty greckie analizowanych „fragmentów” Efezyjczyka w redakcji Dielsa, (4) ich niemieckie przekłady autorstwa Dielsa i – na tle ich wszystkich (5) translatorskie próby Elzenberga.
Zastosowana metodologia ułatwiła sformułowanie wniosku, że wierny był wprawdzie młody Elzenberg własnej zasadzie, by niczego – przekładów niemieckiego filologa nie pomijając – nie czytać „potulnie”, na niwie jednak stricte filologicznej bezwiednie padł ofiarą „bezradności” Dielsa, gdyż w jego „szkicu przekładu” aforyzmów Heraklita nic doprawdy nie świadczy o tym, aby (1) odkrył – albo przynajmniej przeczuwał – jakąkolwiek między nimi „współzależność” (Zusammenhang), i by (2) na jej podstawie sformułował jakiekolwiek własne wnioski filozoficzne, odzwierciedlające myśl Efezyjczyka. Najlepiej tego dowiodło porównanie fragmentu B67 z maksymą B53 na tle ich źródeł oraz ich przekładów.
Bibliografia
Arystoteles, Polityka, przeł., słowem wstępnym i komentarzem opatrzył L. Piotrowicz, wstępem poprzedził M. Szymański, w: tenże, Dzieła wszystkie, t. VI. Warszawa: PWN 2001, s. 7-226.
Auerbach M., Golias M., Gramatyka grecka, Warszawa: PWN 19854.
Bernays J., Neue Bruchstücke des Heraklit von Ephesus (18541), w: tenże, Gesammelte Abhandlungen, hrsg. von H. Usener, erster Band, Berlin: Verlag von Wilhelm Hertz 1885, s. 74-101.
Bocheński J.M., Rady Starego Filozofa, „W drodze” 9(1992), z. 229, s. 89-90.
Bocheński J.M., Ostrożność, w: tenże, Podręcznik mądrości tego świata, Kraków: Philed 19944, s. 63-70.
Chesterton G.K., The Diabolist, w: tenże, Tremendous Trifles, London: Methuen&Co. 1909, s. 225-231.
Chodorowski J., Niemiecka doktryna gospodarki wielkiego obszaru (Grossraumwirtschaft): 1800-1945, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1972.
Cleve F.M., Understanding the Pre-Socratics: Philological or Philosophical Reconstruction?, „International Philosophical Quarterly” 3(1963), z. 3, s. 445-464.
Cleve F.M., The Giants of Pre-sophistic Greek Philosophy. An Attempt to Reconstruct Their Thoughts, The Hague: Martinus Nijhoff 19692 (19651).
Denifle H., OP, Luther und Luthertum in der ersten Entwicklung. Quellenmäßig dargestellt. Zweite, durchgearbeitete Auflage. Erster Band (I. Abteilung), Mainz: Franz Kirchheim 1904.
Die Fragmente der Vorsokratiker, griechisch und deutsch von H. Diels, Neunte Auflage hrsg. von W. Kranz, Erster Band, Berlin: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung 19609.
Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker, griechisch und deutsch, dritte Auflage, erster Band, Berlin: Weidmannsche Buchhandlung 19123 (19031, 19062).
Early Greek Philosophy, vol. III: Early Ionian Thinkers, Part 2, ed. and translated by A. Laks, G.W. Most in collaboration with G. Journée and assisted by L. Iribarren, Cambridge-London: Harvard University Press 2016.
Elzenberg H., Kłopot z istnieniem. Aforyzmy w porządku czasu, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2002.
Fragmenta philosophorum graecorum. Collegit, recensuit, vertit, annotationibus et prolegomenis illustravit, indicibus instruxit F.G.A. Mullachius. Poeseos philosophicae, caeterorumque ante Socratem philosophorum quae supersunt, Parisiis: Editore Ambrosio Firmin Didot 1860.
Gleize J.-M., Prawdziwe oblicze Lutra, przeł. Ł. Kluska, Katolicki Instytut Apologetyczny im. św. Tomasza z Akwinu 2017.
Gomperz T., Zu Heraklit’s Lehre und den Ueberresten seines Werkes, Wien: In Commission bei Carl Gerold’s Sohn 1887.
Gomperz T., Griechische Denker. Eine Geschichte der antiken Philosophie, siebente Lieferung, Leipzig: Verlag von Veit&Comp. 1898.
Grisar H., SJ, Luther. Drei Bände – Zweiter Band: Auf der Höhe des Lebens, Freiburg im Breisgau: Herdersche Verlagshandlung 1911.
Heracliti Ephesii Reliquiae, recensuit I. Bywater, Oxonii: e Typographeo Clarendoniano 1877.
Heraklit z Efezu, [Fragmenty w tłumaczeniu Henryka Elzenberga (1921)], Z rękopisu odczytał R. Zaborowski. „Heksis” 16-17(1998), z. 3-4, s. 3-9.
Hippolytus, Refutatio omnium haeresium, ed. by M. Marcovich, Berlin-New York: Walter de Gruyter 1986.
Hippolytus, Werke, dritter Band: Refutatio omnium haeresium, hrsg. von P. Wendland, Leipzig: J.C. Hinrichs’sche Buchhandlung 1916.
Kahn C.H., The Art and Thought of Heraclitus, Cambridge: Cambridge University Press 2001 (19791).
Kahrs H., Od „gospodarki wielkoprzestrzennej” do „nowego porządku”. O strategicznej orientacji elit niemieckich w latach 1932-1943, w: Nazizm, Trzecia Rzesza a procesy modernizacji, red. H. Orłowski, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2000, s. 465-495.
Kirk G.S., Heraclitus. The Cosmic Fragments, edited with an introduction and commentary, Cambridge: Cambridge University Press 19622 (19541).
Luter M., Sendbrief vom Dolmetschen – Okólnik o tłumaczeniu (1530), przeł. A. Hnidiuk, E. Wantuch, „Roczniki Humanistyczne” 59(2011), z. 5, s. 209-224.
Luther M., Sendbrief vom Dolmetschen, w: D. Martin Luthers Werke, Kritische Gesamtausgabe. 30. Band, 2. Abteilung, Weimar: Hermann Böhlaus Nachfolger 1909, s. 632-646.
Luther M., Werke, Kritische Gesamtausgabe. Briefwechsel. 2. Band, Weimar: Hermann Böhlaus Nachfolger 1931.
Mansfeld J., Heresiography in Context: Hippolytus’ Elenchos as a Source for Greek Philosophy, Leiden–New York–Köln: E.J. Brill 1992.
Mansfeld J., Insight by Hindsight: Intentional Unclarity in Presocratic Proems, „Bulletin of the Institute of Classical Studies” 1995, nr 40, s. 225-232.
Most G.W., Πόλεμος πάντων πατήρ. Die Vorsokratiker in der Forschung der Zwanziger Jahre, w: Altertumswissenschaft in den 20er Jahren. Neue Fragen und Impulse, hrsg. von H. Flashar, Stuttgart: Franz Steiner Verlag 1995, s. 87-114.
Narecki K., Logos we wczesnej myśli greckiej, Lublin: RW KUL 1999.
Schmitt C., Völkerrechtliche Grossraumordnung mit Interventionsverbot für raumfremde Mächte: ein Beitrag zum Reichsbegriff im Völkerrecht, Berlin: Deutschen Rechtsverlag 1939.
Schmitt C., Porządek wielkoobszarowy w prawie międzynarodowym z zakazem interwencji dla sił obcych danemu obszarowi. Przyczynek do pojęcia Rzeszy w prawie międzynarodowym, przeł. Bogdan Baran, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia 2018.
Sölter A., Das Großraumkartell. Ein Instrument der industriellen Marktordnung im neuen Europa. Herausgegeben vom Zentralforschungsinstitut für nationale Wirtschaftsordnung und Großraumwirtschaft, Dresden, Dresden: Meinhold Verlagsgesellschaft 1941.
Szasz T., The Hazards of Truth-Telling, „The Freeman” 49(1999), z. 9, s. 38-39.
Wrotkowski W., Ὀνομάζεται καθ' ἡδονὴν ἑκάστου. Weryfikacja stanu badań nad fragmentem B67 Heraklita z Efezu, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 3(2003), z. 5, s. 77-135.
Wrotkowski W., Jeden wieloimienny. Bóg Heraklita z Efezu, Nowa Wieś k. Torunia: Wydawnictwo Rolewski–Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii 2008.
Zdrenka M.T., Uwagi o Elzenbergowskim pojęciu walki. Na marginesie „Kłopotu z istnieniem”, w: Elzenberg – tradycja i współczesność, red. W. Tyburski, R. Wiśniewski, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2009, s. 201-210.
Φιλοσοφούµενα ἢ κατὰ πασῶν αἱρέσεων ἔλεγχος. Philosophumena sive haeresium omnium confutatio. Opus Origeni adscriptum e codice parisino productum recensuit, latine vertit, notis variorum suisque instruxit, prolegomenis et indicibus auxit P. Cruice, Parisiis: Excusum in typographeo imperiali de auctoritate imperatoris 1860.
Ὠριγένους φιλοσοφούµενα ἢ κατὰ πασῶν αἱρέσεων ἔλεγχος. Origenis Philosophumena sive Omnium haeresium refutatio, e codice Parisino nunc primum edidit E. Miller, Oxonii: e Typographeo Academico 1851.
Copyright (c) 2019 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
