Aniołowie fanfarzyści i poena sensus. Garść refleksji nad Ołtarzem Sądu Ostatecznego Jheronimusa Boscha z Groeningemuseum w Brugii
Abstrakt
Ołtarz Sądu Ostatecznego z brugijskiego muzeum (0000.GRO.0208.I) uważany jest obecnie przez członków Bosch Research and Conservation Project (BRCP) za niekwestionowane dzieło w oeuvre Jheronimusa Boscha (ok. 1450-1516). Ołtarz, wykonany zapewne dla humanistycznie wyedukowanego odbiorcy wywodzącego się z arystokratycznego lub patrycjuszowskiego środowiska, jest datowany (BRCP) na lata ok. 1495-1505.
W niniejszym artykule podjęto próbę wykazania związku (i zarazem jego interpretacji), u podstaw którego leżą kategorie inventio i fantasia, pomiędzy wyobrażeniami aniołów fanfarzystów flankujących Chrystusa a potępionymi powiązanymi z dwoma instrumentami muzycznymi – harfą i dzwonem, poddawanymi karom zmysłów (poena sensus); zostali oni ukazani w części środkowej Ołtarza. Artykuł porusza także zagadnienia funkcji i zadań trębaczy, komentarzem opatrzono instrumenty muzyczne, uwzględniając ich kontekst ikonograficzny oraz muzyczny. Aniołowie, jak ukazał malarz (kierują swe instrumenty w stronę harfy i dzwonu), zdają się stać za wyrafinowanymi torturami dla skazańców. Hipoteza, w ramach której zidentyfikowano niekonwencjonalne zadania owych istot duchowych, zasadza się na fundamencie biblijnym (Rdz 19,13.24-25; 2 Krl 19,35; 2 Mch 3,26-27; Ap, 8,1-11,19; 15, 1-16,21). Aniołowie fanfarzyści posługujący się długimi, prostymi trąbkami, z których zwisają chorągwie ze znakiem krzyża, występują zarazem w funkcji trębaczy heraldycznych – anonsują przybycie Chrystusa na sąd powszechny, obwieszczają Jego obecność. Malarz w ramach swoistej gry z ikonografią Sądu Ostatecznego zerwał z tradycyjnym toposem anioła fanfarzysty, a sięgając po motywy instrumentów łączonych z królem Dawidem (harfa) i Kościołem (dzwon), wyszedł poza krąg odniesień o pozytywnych konotacjach.
Bibliografia
Baines A., Brass Instruments. Their History and Development, London 1976 (repr. 1993).
Bax D., Beschrijving en poging tot verklaring van het tuin der onkuisheiddrieluik van Jeroen Bosch, gefolgd door kritiek op Fraenger, Amsterdam 1956.
Buzzati D., Cinotti M., L’opera completa di Bosch, Milano 1966.
Christe Y., Jugements derniers, Chantilly 2000.
El Bosco y la tradición pictórica de lo fantástico, ed. V. Malet, Barcelona–Madrid 2006.
El Bosco. La exposición del V centenario, ed. P. Silva Maroto, Madrid 2016.
Elsig F., Jheronimus Bosch. La question de la chronologie, Genève 2004.
Fischer S., Hieronymus Bosch. Malerei als Vision. Lehrbild und Kunstwerk, Köln 2009.
Fischer S., Hieronymus Bosch. The Complete Works, trans. K. Williams, R.-le-Châteu, Köln 2013.
Gibson W.S., Hieronymus Bosch, London 1973 (repr. 2001).
Hammerstein R., Diabolus in musica. Studien zur Ikonographie der Musik im Mittelalter, Bern 1974.
Hammerstein R., Die Musik der Engel. Untersuchungen zur Musikanschauung des Mittelalters, München 1962 .
Hieronymus Bosch. New Insights Into His Life and Work, ed. J. Koldeweij, B. Verme, B. van Kooij, trans. B. O‘Brien, R. Koenig, et al., Rotterdam 2001.
Ilsink M., Koldeweij J., Spronk R., Hoogstede L., Erdmann R.G., Klein Gotink R., Nap H., Veldhuizen D., Hieronymus Bosch, Painter and Draughtsman. Catalogue Raisonné, trans. T. Alkins, Brussels 2016.
Jacobs L.F., The Triptychs of Hieronymus Bosch, „The Sixteenth Century Journal” 31 (2000), s. 1009-1041.
Jaschinski A., Winternitz E., Engelsmusik – Teufelsmusik, [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Allgemeine Enzyklopädie der Musik, Hrsg. L. Finscher, Bd. III, Kassel 1995, szp. 16-17.
Jheronimus Bosch, his patrons and his public. 3rd International Jheronimus Bosch Conference, September 16-18, 2012, Jheronimus Bosch Art Center‚ 's-Hertogenbosch, the Netherlands, Hrsg. F. Kemp, J. Koldeweij, H. Gooiker, 's-Hertogenbosch 2014.
Keck D., Angels and Angelology in the Middle Ages, New York 1998.
Koldeweij J., Vandenbroeck P., Vermet B., Hieronymus Bosch. The Complete Paintings and Drawings, trans. T. Alkins, Rotterdam 2001.
Księga o aniołach, red. H. Oleschko, Kraków 2002.
Kubies G., Motyw anioła-fanfarzysty w ikonografii Sądu Ostatecznego w malarstwie niderlandzkim, [w:] Czas apokalipsy. Wizje dni ostatecznych w kulturze europejskiej od starożytności do wieku XVII, red. K. Zalewska-Lorkiewicz, Warszawa 2013, s. 166-176.
Kubies G., Późnośredniowieczna myśl eschatologiczna a wizje Sądu Ostatecznego Hieronima Boscha, [w:] Kulturowe paradygmaty końca. Studia komparatystyczne, red. J.C. Kałużny, A. Żywiołek, Częstochowa 2013, s. 273-292.
Larsen E., Bosch. The Complete Paintings by the Visionary Master, New York 1998.
McKinnon J.W., David, [w:] Musik in Geschichte und Gegenwart, Hrsg. L. Finscher, Bd. II (Sachteil), Kassel–Stuttgart 1995, szp. 1094-1101.
Mirimonde A.P. de, Le symbolisme musical chez Jérôme Bosch, „Gazette des Beaux-Arts” 77 (1971), s. 19-50.
Moxey K., The Practice of Theory. Poststructuralism, Cultural Politics, and Art History, Ithaca, NY, 1994.
Peñalver Alhambra L., Los monstruos de El Bosco. Una estética de la figuración visionaria, Valladolid 2003.
Ridderbos B., Objects and Questions, [w:] Early Netherlandish Painting. Rediscovery, Reception, and Research, ed. B. Ridderbos, A. van Buren, H. van Veen, trans. A. McCormick, A. van Buren, Amsterdam 2005, s. 31-36, 78-86.
Rosiński F.M., Aniołowie w apokryfach Nowego Testamentu, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. III, red. J. Ługowska, Wrocław Wrocław 2006, s. 17-38.
Rosiński F.M., Aniołowie w Nowym Testamencie, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. II, red. J. Ługowska, Wrocław 2005, s. 13-33.
Rosiński F.M., Koncepcja aniołów w Starym Testamencie, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze, t. I, red. J. Ługowska, J. Skawiński, Wrocław 2004, s. 13-29.
Schaik van M., The Harp in the Middle Ages. The Symbolism of a Musical Instrument, Amsterdam–New York 2005, wyd. 2.
Silver L., Hieronymus Bosch, New York 2006.
Tarr E., The Trumpet, trans. S.E. Plank, E. Tarr, London 1988.
The Cambridge Companion to Brass Instruments, ed. T. Herbert, J. Wallace, Cambridge 1997 (repr. 2002).
Unverfehrt G., Hieronymus Bosch. Die Rezeption seiner Kunst im frühen 16. Jahrhundert, Berlin 1980.
Vandenbroeck P., Jheronimus Bosch. De verlossing van de wereld, Ghent–Amsterdam 2002.
Wallace J., McGrattan A., The Trumpet, New Haven 2011.
Copyright (c) 2018 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
