Mneme w greckich źródłach literackich epoki przedsokratyków. Część I: literatura archaiczna i przedsokratycy
Abstrakt
Celem artykułu jest prześledzenie (w porządku chronologicznym) występowania i jednocześnie zbadanie zakresu semantycznego pojęcia mneme (μνήμη) w zachowanej literaturze greckiej epoki przedsokratyków (VIII-V w. przed Chr.). Rzeczownik mneme należy do tzw. nomina actionis, oznacza bowiem z jednej strony czynność (1) „pamiętania” należącą do sfery psychologicznej, jak i (2) „pamięć”, tj. samą ‘zdolność’ czy ‘władzę umysłową’, za pomocą której osoba dokonuje aktu zapamiętywania. Analizie filologicznej, uwzględniającej zachowany kontekst, poddano 11 miejsc użycia mneme w tekstach 10 autorów. Jej wynik pokazuje wyraźnie, iż konstytuujący mneme rdzeń *mnā- nadaje temu pojęciu szerokie pole semantyczne, o wiele bardziej pojemne niż we współczesnym polskim terminie „pamięć”, ujawnia bowiem takie sensy, których nie zarejestrowały jeszcze całościowe słowniki języka greckiego, zwłaszcza dwa największe słowniki: Greek-English Lexicon (Liddell, Scott, Jones) oraz The Brill Dictionary of Ancient Greek (Montanari), a także leksykony do twórczości poszczególnych pisarzy.
Ustalone przez nas znaczenia można uporządkować następująco: (1) intelektualna „władza, zdolność zapamiętywania” (u Simonidesa, Eleg. 14; takie znaczenie mneme pojawia się po raz pierwszy w historii tego terminu); (2) „pamięć o kimś lub o czymś” (Hezjod, B 8 D.-K.; Teognis, Elegiae I, 798; Heraklit, B 126a D.-K.); (3) „podziw, szacunek, uznanie, sława” (Hezjod, B 8 D.-K.; Bias, 10 [73a] Die Sieben Weisen, D.-K.; Epicharm, B 6 D.-K. / 254 Kaibel) – to nowe znaczenia semantyczne mneme, nieobecne w słownikach języka greckiego, podobnie jak kolejne: (4) „świadomość” (u Ezopa, Proverbium 111), (5) „wiedza” (u Anaksagorasa, B 21b D.-K.), (6) „myśl” (u Iona, Jacoby F 3b, 392, F fragment 1; u Demokryta, B 191 D.-K.), (7) „czas” (u Demokryta, B 191 D.-K.) i (8) „troska, dbałość” (u Teognisa, Elegiae I, 1114). Pojęciu mneme, niemal u progu jego rozwoju, zostają zatem nadane nieznane i nieodnotowane w czasach nowożytnych znaczenia, które w kolejnych okresach historii kultury greckiej znalazły szerokie zastosowanie zarówno w języku codziennym, jak również w literaturze i filozofii, zwłaszcza w myśli Platona i w pismach jego najwybitniejszego ucznia Arystotelesa.
Bibliografia
Aelii Aristidis quae supersunt omnia. Ed. B. Keil. Vol. II. Berolini: apud Weidmannos 1898.
Aesopica. A Series of Texts Relating to Aesop or Ascribed to him or Closely Connected with the Literary Tradition that Bears his Name. Vol. I: Greek and Latin texts. Ed. et trans. by B.E. Perry, Urbana: University of Illinois Press 1952; Proverbia 1-143 (proverbiorum sylloge quae inscribitur Αἰσώπου λόγοι) s. 265-286.
Arystoteles. Dzieła wszystkie. T. II. Warszawa: PWN 2003.
Asmus W.F.: Demokryt. Wybór fragmentów Demokryta i świadectw starożytnych o Demokrycie. Tłum. B. Kupis. Warszawa: Książka i Wiedza 1961.
Beekes R.: Etymological Dictionary of Greek. Vol. II. Leiden–Boston: Brill 2010.
Benveniste E. : Noms d’agent et noms d’action en indo-européen. Paris: Adrien-Maisonneuve 1948.
Boisacq É.: Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Étudiée dans ses rapports avec les autres langues indo-européennes. Heidelberg-Paris: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung & Librairie C. Klincksieck 1916.
Boršić L.: The Concept of Memory in Presocratic Culture. „Skepsis: A Journal for Philosophy and Interdisciplinary Research” 13-14:2002-2003 s. 25-42.
Chantraine P.: Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots. T. III: L-P. Paris: Klincksieck 1974.
Comicorum Graecorum fragmenta. Ed. G. Kaibel. Vol. I. Berolini: Weidmann 1958.
Conche M.: Héraclite. Fragments. Texte établi, traduit, commenté par M. Conche. Paris: Presses Universitaires de France 1986.
Curtius G.: Principles of Greek Etymology. Transl. by A.S. Wilkins and E.B. England. Vol. I. London: John Murray 18865.
Demand N.: Epicharmus and Gorgias. „American Journal of Philology” 92:1971 s. 453-463.
Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und deutsch von H. Diels. Aufl. hrsg. von W. Kranz. Bd. I-II. Berlin: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung 19568.
Early Greek Philosophy. Vol. II: Beginnings and Early Ionian Thinkers. Part 1. Ed. and transl. by A. Laks, G. W. Most. Loeb Classical Library 525. Cambridge: Harvard University Press 2016.
Finkelberg A.: Heraclitus and Thales’ Conceptual Scheme. A Historical Study. Leiden–Boston: Brill 2017.
Frisk H.: Griechisches Etymologisches Wörterbuch von H. Frisk. Bd. II. Heidelberg: Universitätsverlag Winter 1970.
Greek Lyric. Vol. III: Stesichorus, Ibycus, Simonides, and Others. Ed. and transl. by D. A. Campbell. Loeb Classical Library 476. Cambridge: Harvard University Press 1991.
Hésiode et les poètes élégiaques et moralistes de la Gréce. Traduction nouvelle avec des notices, des notes et un index par E. Bergougnan. Paris: Librairie Garnier frères 1940.
Hofinger M.: Lexicon Hesiodeum cum indice inverso. T. III (Λ-Π). Leiden: Brill 1977.
Honneth A.: Reflection. The Recognitional Structure of Collective Memory. W: Ed. D. Nikulin. Memory. A History. Oxford: Oxford University Press 2015 s. 316-324.
Jacoby F.: Die Fragmente der griechischen Historiker. Teil 2: Text. D. Zeittafeln (Xponika). Berlin: Weidmannsche Buchhandlung 1929; Teil 3: Text. Leiden: Brill 1954.
Jöhrens O.: Die Fragmente des Anaxagoras. Bochum–Langendreer: Heinrich Pöppinghaus 1939.
Kupis B.: Fragmenty Presokratyków. Demokryt (III). „Meander” 59:2004 nr 5-6 s. 361-373.
Legowicz J.: Filozofia starożytna Grecji i Rzymu. Teksty wybrał i wstępem poprzedził J. Legowicz. Warszawa: PWN 1968.
Liddell H.G., Scott R.: Greek-English Lexicon. Revised and augmented by H. S. Jones with the assistance of Roderick McKenzie. Supplement ed. by P.G.W. Glare. A New Ninth Edition. Oxford: Clarendon Press 1996.
Liryka starożytnej Grecji. Oprac. J. Danielewicz. Wyd. 2 zupełnie zmienione. Wrocław: Ossolineum 1984.
Lyra Graeca. Ed. and transl. by J. M. Edmonds. Vol. II. London: William Heinemann 1924.
Marcovich M.: Heraclitus. Greek Text with a Short Commentary by M. Marcovich. Merida: Los Andes University Press 1967.
Montanari F.: The Brill Dictionary of Ancient Greek. Editors of the English Edition Madeleine Goh & Chad Schroeder under the auspices of the Center for Hellenic Studies, Harvard University. Advisory Editors Gregory Nagy, Leonard Muellner. Leiden–Boston: Brill 2015.
Mrówka K.: „Dubia et spuria”. Heraklit. Fragmenty. „Estetyka i Krytyka” 7-8:2004-2005 s. 238-245.
Narecki K.: Logos we wczesnej myśli greckiej. Lublin: RW KUL 1999.
Memory. A History. Ed. D. Nikulin. Oxford: Oxford University Press 2015.
Olick K.: ‘Collective memory’: A memoir and prospect. „Memory Studies” 1:2008 s. 23-29.
Pausanias: Description of Greece. Vol. III. Transl. by W.H.S. Jones. Loeb Classical Library 272. Cambridge: Harvard University Press 1933.
Plutarch: Moralia. (Wybór) II. Przełożyła, wstępem i przypisami opatrzyła Z. Abramowiczówna. Warszawa: PWN 1988.
Plutarch: Moralia. Vol. II. Transl. by F.C. Babbitt. Loeb Classical Library 222. Cambridge: Harvard University Press 1928.
Radstone S.: Memory Studies: For and Against. „Memory Studies” 1:2008 s. 31-39.
Serça P.: Les noms en –μός et en –μη dans les périphrases avec ποιεῖν/ποιεῖσθαι, τιθέναι/τίθεσθαι. „Pallas” 34:1988 s. 147-157.
Sider D.: The Fragments of Anaxagoras. Introduction, Text, and Commentary by D. Sider. Sankt Augustin: Academia Verlag 20052.
Słownik grecko-polski. Red. Z. Abramowiczówna. T. III. Warszawa: PWN 1962.
Słownik języka polskiego. Redaktor naukowy M. Szymczak. T. II. Warszawa: PWN 1979.
Śnieżewski S.: Marek Fabiusz Kwintylian, Institutio oratoria, księga XI 1,1 – XI 3,29. „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graece et Latine” 22:2012 fasc. 1 s. 89-124.
Świderek J.: Starożytne koncepcje racjonalizmu a zagadnienie rozumności zwierząt. „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 3:2006 s. 225-245.
The Lexicon of Greek Personal Names = LGPN: http://www.lgpn.ox.ac.uk.
Theognis, Ps.-Pythagoras, Ps.-Phocylides, Chares: Anonymi aulodia. Fragmentum teliambicum. Post E. Diehl iterum edidit D. Young indicibus ad Theognidum adiectis. Leipzig: BSB B.G. Teubner Verlagsgesellschaft 1971.
Ustinova Y.: Madness into Memory: Mania and Mnēmē in Greek Culture. „Scripta Classica Israelica” 31:2012 s. 109-132.
W świątyni i w micie: z Pauzaniasza Wędrówki po Helladzie księgi I, II, III i VII. Przeł. z języka greckiego i oprac. J. Niemirska-Pliszczyńska. Wrocław: Ossolineum. De Agostini 2005.
Wielki słownik języka polskiego: www.wsjp.pl.
Yates F.A.: The Art of Memory. Selected Works of Frances Yates. Vol. III. London–New York: Routledge 1966.
Copyright (c) 2018 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
