Organy w kościołach archidiakonatu pomorskiego w XVI-XVIII wieku
Abstrakt
Muzyka kościelna w Kościele katolickim już od wieków ubogacona jest grą na organach. Jednak rozpowszechnienie się tych instrumentów było rozciągnięte w czasie. Pierwsze organy w Polsce pojawiły się w XIII wieku, lecz w małych miasteczkach i wsiach organy występowały częściej począwszy od XVI wieku. Potwierdza to przykład archidiakonatu pomorskiego. W drugiej połowie XVI wieku organy były w 12 świątyniach, sto lat później już w 54, zaś w latach osiemdziesiątych XVIII wieku we wszystkich kościołach parafialnych większości kościołów filialnych.
Instrumenty organowe rozpowszechniały się szybciej w kościołach miejskich. W końcu XVI wieku były odnotowane w połowie miast archidiakonatu, a tylko w ok. 5% świątyń wiejskich. Sto lat później były w ponad 80% kościołach miejskich i już ok. 36% świątyń na wsi. Po kolejnych stu latach ponad 92% kościołów miejskich i niemal 86% wiejskich miało już ten typ instrumentu.
Recepcja organów była w pewnym stopniu uzależniona od patronatu świątyni. Najszybciej rosła w świątyniach patronatu kościelnego, wolniej królewskiego, a na końcu szlacheckiego.
Innym aspektem badań nad organami jest ustalenie ich wielkości. Wizytacje przekazują zwykle subiektywne odczucia wizytatora lub informację o liczbie głosów organowych, która w pośredni sposób może świadczyć o wielkości instrumentu. Najczęściej organy należały do grupy instrumentów małych, kilkugłosowych. Taki typ dominował (80-90%) w XVIII wieku. Spotyka się też instrumenty duże, o większej liczbie głosów (w Świeciu – 21, w Byszewie – 17). Jeśli chodzi o stan zachowania organów, to większość z nich była uznawana za dobre, choć odsetek ten wahał się w różnych wizytacjach od 89% w latach 1686-1687 do ok. 55% w wizytacjach z lat sześćdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII wieku.
Bibliografia
Chwałek J., Budowa organów. Wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki 1971, cz.1.
Fankidejski [J.], Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, Pelplin 1880.
Feicht M., Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków: PWN 1975.
Gołos J., Organoznawstwo historyczne, Warszawa: Wydawnictwo AM im. F. Chopina 2004.
Gołos J., Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa: PAX 1972.
Grajewski Cz., Organum, w: Encyklopedia katolicka, t. XIV, Lublin: TN KUL 2010, kol. 769.
Kisieliński J., Organy, w: Encyklopedia katolicka, t. XIV, Lublin: TN KUL 2010, kol. 769-775.
Konopka M., Organy w archidiakonacie sandomierskim w XVIII wieku (na podstawie akt wizytacyjnych), w: Organy i muzyka organowa, t. V, red. J. Krassowski, Gdańsk: Akademia Muzyczna im. S. Moniuszki 1984, s. 57-70.
Kumor B., Afiliacja kościołów parafialnych na Podhalu (1350-1783), „Prawo Kanoniczne” 11(1961), s. 273-296.
Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2006.
Litak S., Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej 1996.
Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, Lublin: Wydawnictwo KUL 2004.
Nowicki T., Liczba i sieć świątyń w archidiakonacie pomorskim w latach 1583-1781, „Studia Pelplińskie” 28(1999), s.171-196.
Nowicki T., Ministri ecclesiae. Służba kościelna i witrycy w diecezji włocławskiej w XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2011.
Nowicki T., Plebani archidiakonatu pomorskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Lublin: TN KUL 2008.
Nowicki T., Uposażenie kleru parafialnego w archidiakonacie pomorskim w XVIII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 51(2003), z. 2, s. 45-99.
Olczak S., Kościoły parafialne w archidiakonacie włocławskim w XVI-XVIII wieku, Lublin: TN KUL 2004.
Olczak S., Organy w kościołach parafialnych archidiakonatu włocławskiego w XVII-XVIII wieku, w: Teologia, ekumenizm, kultura, red. K. Konecki, Z. Pawlak, K. Rulka, Włocławek: Druk-Intro 2006, s. 589-599.
Pawlak I., Z dziejów organów, organisty i wykonywania muzyki organowej (ze szczególnym uwzględnieniem kościołów w Polsce), w: Służba ołtarza, red. R. Rak, Katowice 1985, s. 9-22.
Poźniak G., Organy w archidiakonacie opolskim w 2 połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 22(2002), s. 331-349.
Szczepankiewicz M., Organista liturgiczny, Poznań: Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. I.J. Paderewskiego 1999.
Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu chodelskiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), „Roczniki Teologiczne” 63(2016), z. 13, s. 117-135.
Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu kazimierskiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), „Additamenta Musicologica Lublinensia” 4(2008), s. 127-155.
Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu parczewskiego w XVIII wieku (na podstawie akt wizytacyjnych), „Additamenta Musicologica Lublinensia” 5(2009), s. 75-106.
Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu soleckiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), w: Artificium ars scientia. Księga jubileuszowa w 80 rocznicę urodzin Ks. Prof. Jana Chwałka, red. M. Szymanowicz, Lublin 2010, s. 333-345.
Szymanowicz M., Organy w kościołach dekanatu łukowskiego w XVIII w. (na podstawie akt wizytacyjnych), w: Studia Organologica, red. J. Chwałek, M. Szymanowicz, t. III, Lublin 2009, s. 133-153.
Szymanowicz M., Organy w kościołach dziekanii kieleckiej w 1 połowie XVIII w., w: Studia Organologica, red. J. Chwałek, M. Szymanowicz, t. II, Lublin: RW KUL 1998, s. 49-58.
Wiśniewski J., Fabrica ecclesiae na terenie oficjalatu pomezańskiego w świetle wizytacji biskupich XVII-XVIII w. – cz.1, „Archiwista Polski” 12(2007), nr 2, s. 47-56, cz. 2 – nr 4, s. 23-44, cz. 3 – „Archiwista Polski” 13(2008), nr 1, s. 69-76.
Wiśniowska-Kirch A., Organy i organiści w okręgu wiślickim w XVIII wieku na podstawie akt wizytacyjnych, „Roczniki Humanistyczne” 48(2000), z. 2, s. 169-224.
Copyright (c) 2018 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
