Reguła skitu w odniesieniu do bizantyńskiej tradycji patrystycznej (po 135 latach od pierwszej monografii o św. Nile Sorskim)

Józef Kuffel

doi:10.18290/rh.2017.65.7-1

Józef Kuffel Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2017.65.7-1

Słowa kluczowe: hezychazm; Filokalia, św. Nił Sorski; Reguła skitu, antropologia synergijna

Abstrakt

Za punkt odniesienia dla refleksji posłużyła pierwsza monografia o św. Nile Sorskim Aleksandra Archangielskiego, wydana w Sankt Petersburgu w 1882 r. Przypisanie przez rosyjskiego filologa (wybitnego znawcę piśmiennictwa Moskiewskiej Rusi) rozdziałowi V Reguły, dotyczącemu ośmiu głównych namiętności, znaczenia centralnej części utworu ma wpływ na określoną interpretację sensu traktatu oraz prowadzi do hipotezy o bezpośrednim wpływie św. Jana Kasjana Rzymskiego na staroruskiego hezychastę. W artykule natomiast prezentowana jest teza o tym, że najważniejszy tekst sorskiego pustelnika opisuje strategię duchową, w której nauka o namiętnościach i walce z nimi spełnia rolę ogniwa podstawowego Łańcucha Strategii Hezychazmu, odzwierciedlającego proces duchowy, wiodący ku theosis. Wobec konstatacji braku bezpośrednich odwołań autora Reguły skitu do protoplasty zachodniego monastycyzmu z IV-V w. jako główne źródło literackie wskazani zostali na pierwszym miejscu dwaj święci Ojcowie należący do synajsko-syryjskiej formacji hezychazmu: Jan Klimak i Izaak Syryjczyk. Ich imiona pojawiają się w 11 rozdziałach „Z pism Świętych Ojców o działaniu umysłu” po 24 razy. W następnej kolejności występuje przedstawiciel athosko-synaickiego nurtu – św. Grzegorz Synaita (16 razy) oraz św. Symeon Nowy Teolog (przywołany 12 razy), reprezentant areopagitycko-konstantynopolitańskiej formacji hezychamu bizantyńskiego.

Cкитский устав по отношению к святоотеческой византийской традиции (135 года после первой монографии о преп. Ниле Сорском)

Отправной точкой для рассуждений послужила первая монография об основателе Сорской пустыни Александра Семеновича Архангельского (издана в Санкт-Петербурге в 1882 г.) Поставление русским филологом, знатоком письменности Московской Руси, пятой главы Скитского устава, относящейся к 8 главным страстям («помыслам злобы»), в качестве центральной части произведения – влияет на определенную интерпретацию всего трактата и ведет к гипотезе о непосредственном влиянии преп. Иоанна Кассиана Римлянина на творчество древнерусского исихаста. В статье, однако, был выдвинут тезис о том, что самое значительное творение Сорского отшельника описывает духовную стратегию, в которой учение о страстях и борьбе с ними выступает здесь в качестве звена основной Цепи Стратегии Исихазма, воспроизводящей этапы духовного процесса, ведущего к обожению. Вследствие осознания отсутствия непосредственных ссылок автора Скитского устава на основоположника западного монашества IV-V в. – в виде главного литературного источника были названы в первую очередь два Святых Отца, принадлежащих к синайско-сирийскому направлению исихазма: преподобные Иоанн Лествичник и Исаак Сирин. Их имена появляются в 11 главах «Отъ писанiй святыхъ отецъ о мысленом дѣланiи» – 24 раза каждое. В следующем порядке выступает представитель афонско-синаитского течения – преп. Григорий Синаит (16 раз), а также преп. Симеон Новый Богослов (12 ссылок на его имя), принадлежащий к ареопагитико-константинопольскому направлению византийского исихазма.

Bibliografia

Архангельский А., Нил Сорский и Вассиан Патрикеев их литературныя труды и идеи в Древней Руси, Санкт-Петербург 1882. [Arkhangel'skiy A., Nil Sorskiy i Vassian Patrikeyev ikh literaturnyya trudy i idei v Drevney Rusi, Sankt-Peterburg 1882]

Иконников В., Опыт исследования о культурном значении Византии в русской истории, Киев 1869. [Ikonnikov V., Opyt issledovaniya o kul'turnom znachenii Vizantii v russkoy istorii, Kiyev 1869].

Иларион (Алфеев), Епископ, Преподобный Симеон Новый Богослов и православное Предание, Санкт-Петербург 2008 [Ilarion (Alfeyev), Yepiskop, Prepodobnyy Simeon Novyy Bogoslov i pravoslavnoye Predaniye, Sankt-Peterburg 2008].

Исаака Сирина, Святaго отца нашего, епископа бывшaго Ниневiйскaго, Cлова духовно-подвижнеческiя, переведенныя съ греческаго Старцемъ Паvсiемъ Величковскимъ, Изданiе Козельской Введенской Оптиной Пустыни, Москва 1854 [Isaaka Sirina, Svyatago ottsa nashego, yepiskopa byvshago Nineviyskago, Clova dukhovno-podvizhnecheskiya, perevedennyya s grecheskago Startsem Pavsiem Velichkovskim, Izdanie Kozel'skoy Vvedenskoy Optinoy Pustyni, Moskva 1854].

Jan Klimak, św., Drabina raju, wstęp A. Naumowicz, przekł. W. Polanowskiego, E. Osek, Kęty 2011.

Kuffel J., Biełozierze: na skrzyżowaniu wzajemnych oddziaływań Bizancjum, Południowej Słowiańszczyzny i Rusi Moskiewskiej XV-XVI w., [w:] Kultura, literatura oraz myśl filozoficzna Słowian wschodnich i południowych w powiązaniach, wzajemnych oddziaływaniach, Musica Antiqua Europae Orientalis XVI. „Acta Slavica”, red. Adama Bezwińskiego, Bydgoszcz 2012, s. 109-116.

Kuffel J., Hezychazm Rusi Moskiewskiej. Metoda interpretacji na podstawie wybranych zabytków literatury przekładowej i oryginalnej, Kraków 2013.

Kuffel J., Hezychazm Rusi Moskiewskiej. Nił Sorski, Część pierwsza, Kraków 2014.

Leśniewski K., Św. Nil Sorski (1433-1508) jako prekursor odnowy monastycyzmu na Rusi, „Acta Mediaevalia” 2007/nr 20, s. 177-192.

Нил Сорский и Иннокентий Комельский, Преподобные, Сочинения, Изд. подг. Г. Прохоров, Санкт-Петербург 2008 [Nil Sorskiy i Innokentiy Komel'skiy, Prepodobnyye, Sochineniya, Izd. podg. G. Prokhorov, Sankt-Peterburg 2008].

Nil Sorsky, The Authentic Writings, transl. and edited by D. Goldfrank, Kalamazoo 2008.

Православная энциклопедия [Pravoslavnaya entsiklopediya], http://www.pravenc.ru/text/178682.html (14.03.2015).

Толстой Л., Исповедь [Tolstoy L., Ispoved'], http://az.lib.ru/t/tolstoj_lew_ nikolaewich/text_0440.shtml (14.03.2015).

Хоружий С., К феноменологии аскезы, Москва 1998 [Khoruzhiy S., K fenomenologii askezy, Moskva 1998].

Яцимирский А., Несколько моментов из истории русского религиозного мистицизма в XIX веке, «Странник» 1906, № 5, c. 737-747 [Yatsimirskiy A., Neskol’ko momentov iz istorii russkogo religioznogo mistitsizma v XIX veke, «Strannik» 1906, № 5, s. 737-747].