Externalisierung der Flexion in der indogermanischen Ursprache

Krzysztof Tomasz Witczak

doi:10.18290/rh.2017.65.6-5

Krzysztof Tomasz Witczak Uniwersytet Łódzki

DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2017.65.6-5

Słowa kluczowe: augment; czasownik duratywny; eksternalizacja fleksji; indoeuropejska morfologia; infiksy nosowe; praeterita z długim wokalizmem

Abstrakt

Eksternalizacja fleksji w prajęzyku indoeuropejskim

Artykuł przedstawia zagadnienie diachronicznej eksternalizacji fleksji w języku indoeuropejskim na przykładzie (1) eksternalizacji augmentu oraz (2) eksternalizacji nosowego morfemu duratywnego. Do tej pory indoeuropeiści zakładali, że augment, czyli umieszczana w pozycji inicjalnej partykuła *h1e, pokazującą czas przeszły, jest relatywnie późną innowacją wprowadzoną do części języków indoeuropejskich. Autor dowodzi na konkretnych przykładach, że *h1e była pradawną cząstką infigowaną w środek rdzenia werbalnego, np. pie. *sed- ‘siedzieć’ (praesens) → pie. *se-h1e-d- (praeteritum) > ie. *sēd-, por. łac. sedeō, perfectum sēdī. Przeniesienie augmentu z części centralnej na początek rdzenia było motywowane analogią do bardzo popularnych rdzeni czasownikowych: *h1es- ‘być’, *h1ei- ‘iść’ oraz *h1ed- ‘jeść’, w stosunku do których augment *h1e wykazywał podobieństwo pod względem fonetycznym. W tych rdzeniach pierwotna struktura pie. *h1e- + (infigowany augment) -h1e- + -d- została zreinterpretowana jako nieodmienny augment plus rdzeń: *h1e- + *h1ed-. Ta sytuacja doprowadziła stopniowo do umieszczania augmentu w pozycji inicjalnej, tj. przed rdzeniem werbalnym. Pośrednie (hybrydalne) formy czasu przeszłego typu *h1e-me-h1e-d- (← pie. *med-), są także poświadczone w językach indoeuropejskich grupy centralnej.

Prezentywne formy werbalne z infiksem *-n- nie zostały dotychczas objaśnione pod względem formalnym i semantycznym. Autor dowodzi, że infiks nosowy wskazywał na duratywność czynności. Później na skutek diachronicznej eksternalizacji fleksji morfem nosowy przeniesiono na koniec rdzenia i w ten sposób stworzono verba durativa (a także nomina durativa) z cechą -an- poświadczone w językach anatolijskich już w drugim tysiącleciu p.n.e., por. het., pal. iyanna- ‘maszerować, iść długo’ ← het. i- ‘iść’, luw. i-, hier. luw. i- ‘iść’, łac. eō, īre ‘iść’, lit. eĩti, stcsł. iti ‘iść’ < pie. *h1ei- ‘iść’. Liczne greckie formy czasownikowe (np. stgr. ἁνδάνω, θιγγάνω, κλαγγάνω, λαμβάνω, λανθάνω, λιμπάνω, μανθάνω, πυνθάνομαι itd.) poświadczają morfem nosowy zarówno w rdzeniu czasownikowym, jak i w części sufiksalnej. Są to formy pośrednie, „hybrydalne”, dokumentujące długotrwałość czynności.

Externalisierung der Flexion in der indogermanischen Ursprache

Im vorliegenden Beitrag wird der Externalisierung der Flexion im Indogermanischen nachgegangen, und zwar (1) am Beispiel der Externalisierung des ursprünglich infixalen präteritalen Augments *h1e sowie (2) des durativen Protonasalinfixes *-n-. Bislang waren sich die Indogermanisten ziemlich einig darüber, dass das vorangestellte präterital markierte Augment *h1e eine Neuerung späteren Datums sei. Der Verfasser stellt indes an konkreten Belegen unter Beweis, dass das besagte Augmentalpräfix sich aus einem im Verbparadigma der Ursprache infigierten Augmentmarker entwickelt hat – man denke etwa an uridg. *sed- ‘sitzen’ (Präsens) → uridg. *se-h1e-d- (Präteritum) > idg. *sēd-, vgl. lat. sedeō, Perf. sēdī. Der topologische Wechsel von der Inlaut- zur Anlautpositionierung war durch Analogie zu recht frequenten Verbstämmen *h1es- ‘sein’, *h1ei- ‘gehen’ sowie *h1ed- ‘essen’ motiviert, deren phonetische Affinität zum *h1e-Augment diesen Umstrukturierungsprozess plausibilisiert. Die primäre Struktur *h1e- + (infigiertes Augment) -h1e- + -d- wurde wie folgt neu restrukturiert: *h1e- + *h1ed- (d.h. unflektierbares Augment + Stamm). Dies führte nachgerade zu anlautender Positionierung des Augments, d.h. vor dem Verbalstamm. Hybride präteritale Übergangsformen vom Typ *h1e-me-h1e-d- (← uridg. *med-) sind auch im Zentrum der indogermanischen Sprachen nachweisbar.

Verbale Präsensformen mit dem Infix *-n- wurden bislang weder formal noch semantisch plausibel hinterfragt. Der Verfasser plädiert für seine durative Funktion. Infolge der Externalisierung infixaler Formantive erfuhr dieses Nasalmorphem eine auslautende Positionierung, wie sie seitdem an Durativverben (aber auch an abgeleiteten Durativsubstantiven) in anatolischen Sprachen bereits im 2. Jahrtausend v. Chr. nachweisbar ist – vgl. heth., pal. iyanna- ‘marschieren, lange wandern’ ← heth. i- ‘gehen’, luw. i-, hier. luw. i- ‘gehen’, lat. eō, īre ‘gehen’, lit. eĩti, aksl. iti ‘gehen’ < uridg. *h1ei- ‘gehen’. Zahlreiche griechische Verbformen (z.B. agr. ἁνδάνω, θιγγάνω, κλαγγάνω, λαμβάνω, λανθάνω, λιμπάνω, μανθάνω, πυνθάνομαι u.a.m.) bezeugen das Nasalmorphem sowohl am Verbstamm als auch am suffixalen Anhang. Derart hybride Übergangsformen stehen für anhaltende Tätigkeitsdauer.

Bibliografia

Beekes R. S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 2011.

Byrd A.M.: The Indo-European Syllable, [Brill’s Studies in Indo-European Languages & Linguistics. Vol. 15], Leiden–Boston: Brill 2015.

Chantraine P.: Grammaire homérique, t. I-II, Paris: Librairie C. Klincksieck 1958.

Comrie B.: Morphology and Word Order Reconstruction: Problems and Prospects, in: J. Fisiak (Hg.), Historical Morphology, The Hague: Mouton 1980, s. 83-96.

Danka I.R.: Stanowisko języków anatolijskich w rodzinie indoeuropejskiej i ich wzajemne związki, Łódź: Uniwersytet Łódzki 1983.

Friedrich J. [Фридрих, И.]: Краткая грамматика хеттского языка [A Concise Grammar of the Hittite Language], Москва [Moscow]: Издательство иностранной литературы 1952.

Georgiev V.I.: Introduction to the History of the Indo-European Languages, Sofia: Bulgarian Academy of Sciences 1981.

Haspelmath M.: The Diachronic Externalization of Inflection, „Linguistics” 31(1993), S. 279–309.

Ivanov V.V.: Хеттский язык [The Hittite Language], Москва: УРСС 2001.

Jasanoff J.H.: Hittite and the Indo-European Verb, Oxford: Oxford University Press 2003.

Jasanoff J.H.: Long-vowel Preterites in Indo-European, in: H.C. Melchert (Hg.), The Indo-European Verb. Proceedings of the Conference of the Society for Indo-European Studies, Los Angeles 13-15 September 2010, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag 2012, S. 127-135.

Kloekhorst A.: Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon, Leiden–Boston: Brill 2008.

Kronasser H.: Vergleichende Laut- und Formenlehre des Hethitischen, Heidelberg: Carl Winter 1956.

Majer M.: Russian kotóryj, Czech který, Slovene katę́ri: Vowel Variation in the Reflexes of Proto-Slavic *koterъ(jь) ‘which (of the two)’, „Scando-Slavica” 61(2015), Lief. 2, S. 154-179.

Melchert H.C.: Aspects of Verbal Aspect in Hittite, in: S. Alp, A. Süel (Hg.), Acts of the Third International Congress of Hittitology, Çorum, September 16-22, 1996, Ankara: Uyum Ajans 1998, S. 413-418.

Meier-Brügger M.: Indo-European Linguistics, Berlin–New York: Walter de Gruyter 2003.

Narten J.: Zum “Proterodynamischen” Wurzelpräsens, in: J. Heesterman, G. Schokker, V. Subramoniam (Hg.), Pratidānam. Studies Presented to F. B. J. Kuiper, Den Haag: Mouton de Gruyter 1968, S. 9-19.

Oettinger N.: Zu den Verben auf Vedisch -anyá- und hethitisch -anniḭe-, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 53(1992), S. 133-154.

Pike M.: The Indo-European Long-vowel Preterite: New Latin Evidence, in: J.E. Rasmussen, T. Olander, A.R. Jørgensen (Hg.), Internal Reconstruction in Indo-European: Methods, Results, and Problems. Section Papers from the XVI International Conference on Historical Linguistics, University of Copenhagen, 11th-15th August, 2003, Copenhagen: Museum Tusculanum Press 2009, S. 205-212.

Pokorny J.: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München: Francke Verlag 1959.

Rikov G.T.: Sonants, Laryngeals and the Indo-European Nasal Infix Presents, „Orpheus. Journal of Indo-European and Thracian Studies” 2(1992), S. 87-96.

Rikov G.T.: Hittite (i)yanna-, Tocharian B yaneṃ and the Indo-European Nasal Infix Presents of the Type CRenhx-, „Orpheus. Journal of Indo-European and Thracian Studies” 7(1997), S. 9-36.

Rix H. (Hg.): Lexikon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primärstammbildungen, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag 2001.

Sandell R.: The Phonological Origins of Indo-European Long-Vowel (“Narten”) Presents, text presented at 26th Annual UCLA Indo-European Conference, Los Angeles, October 25, 2014.

Schwyzer E.: Griechische Grammatik, München: C. H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung 1939.

Vogt H.: Grammaire de la langue géorgienne, Oslo: Universitetsforlaget 1971.