O arabskiej genezie wyrazu nowogreckiego κατσαμπας
Abstrakt
Apelatyw κατσαμπάς dokumentuje w gwarach nowogreckich dwa znaczenia (1. ‘studnia’; 2. ‘rodzaj żurawia’). Badacze greccy wywodzą ów dialektyzm z języka tureckiego, por. tur. kasaba ‘miasteczko’, dial. ‘kanał nawadniający’. Jednak wywód nowogreckiego wyrazu bezpośrednio ze źródła arabskiego wydaje się bardziej prawdopodobny, por. arab. qaṣaba ‘forteca, twierdza; przedmieście’, qaṣabä(t) ‘rura, tchawica’. Wyraz arabski został najpierw zapożyczony przez Kreteńczyków podczas arabskiej okupacji wyspy Krety (ok. 824-961) i za pośrednictwem dialektu kreteńskiego zaadaptowany przez inne lokalne gwary nowogreckie w dobie bizantyńskiej (961–1204).
Dialektyzm nowogrecki κατσαμπάς nie został poświadczony w słownikach dialektu kreteńskiego, chociaż w kreteńskiej hydronimii i toponimii występuje pospolicie jednostka onimiczna Κατσαμπάς. Ludowy charakter i ograniczona dystrybucja nowogreckiego apelatywu jest potwierdzona przez dane leksykalne. Na wyspie Karpathos, leżącej nieco na wschód od Krety, termin κατσαμπάς oznacza ‘studnię’. Odmienne znaczenie ‘rodzaj żurawia wodnego’ zostało zarejestrowane na wyspach Kos, Rodos i Cyprze.
Dwie przesłanki przemawiają za bezpośrednim zapożyczeniem ze źródła arabskiego. Po pierwsze, język arabski zawiera dwa homonimiczne słowa qaṣaba ‘forteca, twierdza; przedmieście’ oraz qaṣabä(t) ‘rura, tchawica’. Do tego ostatniego znaczenia nawiązuje dialektyzm nowogrecki. Po drugie, względy chronologiczne przemawiają za hipotezą, że Kreteńczycy zapożyczyli wyraz arabski bezpośrednio od Arabów okupujących wyspę Kretę w latach 824-961. Cristoforo Buondelmonti, autor dzieła Descriptio insule Crete (napisanego w 1417 r.), informuje o studni (łac. puteus), położonej ok. 1,5 km na wschód od Kandii, stolicy Krety w dobie panowania weneckiego (ob. Iráklio). Woda pitna z tej studni był sprzedawana mieszkańcom miasta: [...] puteus est Cazamba dictus. Aquam cuius pueri per Candiam civitatem ferentes vendunt magnis vocibus exclamantes „[…] znajduje się studnia zwana Cazamba. Wodę z tej studni chłopcy roznoszą po całym mieście Kandii i sprzedają głośno krzycząc”.
Piętnastowieczna nazwa studni (łac. Cazamba, ngr. Κατσαμπάς) z całą pewnością nie została zapożyczona za pośrednictwem tureckim, jako że armia osmańska podbiła Kretę dopiero w połowie XVII stulecia (1645-1669), czyli dwa wieki później. Co więcej, kreteński ojkonim Κατσαμπάς został poświadczony już w 1279 roku. Najprawdopodobniej studnia zwana Katsabás została zbudowana i nazwana przez Arabów, którzy niedaleko zbudowali twierdzę Rabdh al-Khandáq (ob. Iráklio), późniejszą stolicę wyspy.
Bibliografia
Aleksiu S. (Αλεξιου Σ.): Πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία στη μεσαιωνική Κρήτη, w: G.I. Theocharidhis, Μελετήματα στη μνήμη Βασιλείου Λαούρδα / Essays in Memory of Basil Laourdas, Θεσσαλονίκη 1975, s. 307-312.
Andriotis N.P. (Ανδριωτης Ν.Π.): Ετυμολογικό λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 20013.
Andriotis N. (Ανδριωτης Ν.): Πληθυσμός και οικισμοί της ανατολικής Κρήτης (16ος-19ος αι.), Ηράκλειο 2006.
Andurakis J.W., Kondosopoulos N.g. (Αντουρακης Γ.β., Κοντοσοπουλος Ν.γ.) (red.): Ελλάδα. Η άγραφη ιστορία της Ελλάδας. Κρήτη: νομός Ηρακλείου, Αθήνα 2006.
Antonowicz-Bauer L., Dubiński A.: Słownik turecko-polski, polsko-turecki, Warszawa 1997.
Apostolakis J.E. (Αποστολακης Γ.Ε.): Παλαιϊνές κρητικές αθιβολές. Λεξικό. Λέξεις, φράσεις και μαντινάδες του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος, Ηράκλειο 2008.
Babiniotis J. (Μπαμπινιωτης Γ.): Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 2002.
Babiniotis J. (Μπαμπινιωτης Γ.): Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Ιστορία των λέξεων, Αθήνα 2011.
Bańkowski A., Sobol E. (red.): Słownik wyrazów obcych, Warszawa 2002.
Bloch O., von Wartburg W.: Dictionnaire étymologique de la langue française, t. I, Paris 1932.
Borowska M.: Διγλωσσία – spór o język grecki, „Meander” 42(1987), z. 1, s. 19-26.
Browning R.: Medieval and Modern Greek, London 1969.
Chadzijoannu K. (Χατζηιωαννου Κ.): Ετυμολογικό λεξικό της ομιλουμένης κυπριακής διαλέκτου, Λευκωσία 1996.
Charalambakis Ch. (Χαραλαμπακης Χ.) (red.): Χρηστικό λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας, Αθήνα 2014.
Chorikov I.P., Malev M.G. (Хориков И.П., Малев М.Г.): Новогреческо-русский словарь, Москва 1980.
Danecki J., Kozłowska J.: Słownik arabsko-polski, Warszawa 2010.
Dauzat A., Dubois J., H. Mitterand: Nouveau dictionnaire étymologique et historique, Paris 1971.
Davaras C.: Guide to Cretan Antiquities, Athens 19892.
Detorakis T.E.: History of Crete, translated by J.C. Davis, Iraklion 1994.
Dheliopulos D.Th. (Δελιοπουλος Δ.Θ.): Το ρουμλουκιώτικο ιδίωμα, Αλεξάνδρεια Ημαθίας 2008.
Dzemos J. (Τζεμος Γ.): Τα τουρκικής προέλευσης ελληνικά επώνυμα, Θεσσαλονίκη 2003.
Dzobanaki Ch. (Τζομπανακη Χ.): Η οχύρωση του Χάνδακα, w: N.M. Jighurtakis (red.), Το Ηράκλειο και η περιοχή του, διαδρομή στο χρόνο, Ηράκλειο 2004, s. 313-347.
Dzobanaki Ch. (Τζομπανακη Χ.): Χάνδακας, Μεγάλο Κάστρο, Candia, Kandiye, Ηράκλειο. Αστική αρχιτεκτονική: από τη βενετοκρατία έως την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, w: N.M. Jighurtakis (red.), Το Ηράκλειο και η περιοχή του, διαδρομή στο χρόνο, Ηράκλειο 2004, s. 377-410.
Dzobanaki Ch. (Τζομπανακη Χ.): Η αρχιτεκτονική στην Κρήτη. Περίοδος νεότερων χρόνων, t. I: Ταξίδια των ανέμων, ταξίδια των υδάτων. Ανεμόμυλοι, νερόμυλοι και αντλητικοί ανεμόμυλοι του οροπεδίου Λασιθίου, Ηράκλειο Κρήτης 2007.
Evans A.: The Palace of Minos, t. I, London 1921.
Faure P.: Hydronymes crétois, „Κρητολογία” 10(1984), s. 30-61.
Faure P.: Recherches de toponymie crétoise. Opera selecta, Amsterdam 1989.
Floros A.Th. (Φλωρος Α.Θ.): Νεοελληνικό ετυμολογικό και ερμηνευτικό λεξικό, Αθήνα 1980.
Gortych K.: Dyglosja w historii greckiego języka prawa, „Investigationes Linguisticae” 16(2008), s. 33-43.
Hony H.C., Iz F.: A Turkish-English Dictionary, Oxford 1947.
Idhomeneos M.I. (Ιδομενεως Μ.Ι.): Κρητικό γλωσσάριο, t. I-II, Ηράκλειο 2006-2013.
Jakow D. (Ιακωβ Δ.) (red.): Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 2005.
Jangullis K.G. (Γιαγκουλλης Κ.Γ.): Thesaurus Dialecti Cypriae / Θησαυρός κυπριακής διαλέκτου, Λευκωσία 2002.
Jakumaki E.N. (Γιακουμακη Ε.Ν.): Το μικρο-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου Κρήτης, „Λεξικογραφικόν Δελτίον της Ακαδημίας Αθηνών” 16(1986), s. 29-212.
Jeneralis E.G. (Γενεραλις Ε.Γ.): Επίτομος γεωγραφία της νήσου Κρήτης, Αθήνα 1891.
Kaczyńska E.: Kreteńskie nazwy wodne pochodne od terminów hydrograficznych, „Onomastica” 58(2014), s. 193-209.
Kaczyńska E.: Dialekt kreteński języka nowogreckiego – próba opisu na bazie materiału hydronimicznego, część 1: Zjawiska fonetyczne, „Rozprawy Komisji Językowej” 60(2014), s. 93-120.
Kaczyńska E. (Качиньска Э.): Отойконимические гидронимы Крита, „Вопросы Ономастики” 14(2017), z. 1, s. 65-86.
Kalomenopulos N.Th. (Καλομενοπουλος Ν.Θ.): Κρητικά, ήτοι τοπογραφία και οδοπορικά της νήσου Κρήτης, Αθήνα 1894.
Karapotosoghlou K. (Καραποτοσογλου Κ.): Γλωσσικά Δωδεκανήσου, „Λεξικογραφικόν Δελτίον της Ακαδημίας Αθηνών” 22(1999), s. 37-52.
Kondilakis I.D. (Κονδυλακης Ι.Δ.): Κρητικόν λεξιλόγιον, Ηράκλειον 1990.
Kondosopulos N.G. (Κοντοσοπουλος Ν.Γ.): Θέματα κρητικής διαλεκτολογίας, Αθήνα 1997.
Kondosopulos N.G. (Κοντοσοπουλος Ν.Γ.): Αντίστροφο λεξικό της κρητικής διαλέκτου, Αθήνα 2006.
Kondosopulos N.G. (Κοντοσοπουλος Ν.Γ.): Η κρητική διάλεκτος. Ιστορία – εξέλιξη και η νεώτερη μορφή της στο γραπτό και προφορικό λόγο, Αθήνα 2015.
Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 198916.
Kozłowska M.: Słownik turecko-polski. Türkçe-Lehçe sözlük, Warszawa 2006.
Kriaris A.I. (Κριαρης Α.Ι.): Τοπωνύμια περιοχών ελαιοφυτειών, „Κρητικά Γράμματα” 9(1973), s. 35-36; 10(1973), s. 20; 11(1973), s. 38-39.
Ksanthinakis A.W. (Ξανθινακης Α.Β.): Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, Ηράκλειο 20012.
Ksanthudhidhis S. (Ξανθουδιδης Σ.): Χάνδαξ-Ηράκλειον. Ιστορικά σημειώματα, Ηράκλειο 19642.
Lambrinakis E.S. (Λαμπρινακης Ε.Σ.): Γεωγραφία της Κρήτης, Ρέθυμνα 1890.
Landrakis J.N. (Λανδρακης Ι.Ν.): Γεωγραφία της ελληνικής μεγαλονήσου Κρήτης. Φυσική και πολιτική, Χανιά 1900.
Lokotsch K.: Etymologisches Wörterbuch der europäischen (germanischen, romanischen und slavischen) Wörter orientalischen Ursprungs, Heidelberg 1927.
Lucarelli E., Basili G.M.: Greco-italiano dizionario, Αθήνα 1998.
Lupasis J.I. (Λουπασης Γ.Ι.): Συλλογή τοπωνυμίων από παλαιότερες πηγές: προβλήματα και διαπιστώσεις, w: Τα Κρητικά Τοπωνύμια. Διήμερο Επιστημιακό Συνέδριο, Ρέθυμνο, 6-7 Νοεμβρίου 1998. Πρακτικά, t. I, Ρέθυμνο 2000, s. 335-345.
Markodhimitrakis M. (Μαρκοδημητρακης Μ.): Ο Παράδεισος των Αρχανών, „Κρητικό Πανόραμα” 31(2009), s. 106-127.
Michielojanaki-Karawelaki A. (Μιχελογιανακη-Καραβελακη Α.): Τοπωνύμια Κρήτης. Σεργιάνι στη Βιάννο, Ηράκλειο 2006.
Minas K. (Μηνας Κ.): Τοπωνυμικό της Καρπάθου, Κάρπαθος 2000.
Minas K. (Μηνας Κ.): Λεξικό των ιδιωμάτων της Καρπάθου, Κάρπαθος 2006.
Nuchakis I.E. (Νουχακης Ι.Ε.): Κρητική χωρογραφία. Γεωγραφία, ιστορία, στατιστική πληθισμού, αποστάσεων κ.τ.λ., Αθήνα 1903.
Orfanos W. (Ορφανος Β.): Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα, Ηράκλειο 2014.
Pabukis I.T. (Παμπουκης Ι.Τ.): Τουρκικό λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, t. I, Αθήνα 1988.
Pangalos J.E. (Παγκαλος Γ.Ε.): Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης, t. I-VI, Αθήνα 1955-1975.
Papachristodhulu Ch.I. (Παπαχριστοδουλου Χ.Ι.): Τοπωνυμικό της Ρόδου, Ρόδος 19962.
Papaghrighorakis I. (Παπαγρηγορακης Ι.): Ξενόγλωσσα τοπονωνυμία Χανιών, „Κρητική Εστία“ 35-36(1953), s. 24.
Peristerakis A. (Περιστερακης Α.): Σφακιανά. Τοπωνύμια – γλωσσάρι – μαντινάδες – παροιμίες – αινίγματα κ. ά., Αθήνα 1991.
Pitikakis M.I. (Πιτυκακης Μ.Ι.): Το γλωσσικό ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης, t. I-II, Νεάπολη Κρήτης 20012.
Platakis E.K. (Πλατακης Ε.Κ.): Σπήλαια και άλλαι καρστικαί μορφαί της Κρήτης, t. I, Ηράκλειο Κρήτης 1973.
Polyzois K.: An Abridged History of the Greek-Italian and Greek-German War 1940-1941 (Land Operations), Athens 1997.
Rackham O., Moody J.: Η δημιουργία του κριτικού τοπίου, tłum. Κ. Σμπονιας, Ηράκλειο 2004.
Rodhakis Th.I. (Ροδακης Θ.Ι.): Το κρητικό λαλολόγιο, Ηράκλειο Κρήτης 2005.
Rysiewicz Z. (red.): Słownik wyrazów obcych, Warszawa 19616.
Simeonidhis Ch.P. (Συμεωνιδης Χ.Π.): Ετυμολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυμίων, t. I-II, Λευκωσία–Θεσσαλονίκη 2010.
Simeonidhis Ch.P. (Συμεωνιδης Χ.Π.): Εισαγωγή στην ελληνική ονοματολογία, Θεσσαλονίκη 2015.
Skandalidhis M.E. (Σκανδαλιδης Μ.Ε.): Τοπωνυμικά και ονοματικά της νήσου Κω, Κως 2002.
Sophocles E.A.: Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, Hildesheim–New York 19752.
Spanakis S.G. (Σπανακης Σ.Γ.): Η Κρήτη: τουρισμός – ιστορία – αρχαιολογία, t. I, Ηράκλειο Κρήτης 1964.
Spanakis S.G. (Σπανακης Σ.Γ.) (red.): F. Basilicata: Relazione 1630 (Μνήμεια της Κρητικής Ιστορίας, t. V), Ηράκλειο 1969.
Spanakis S.G. (Σπανακης Σ.Γ.): Ο τοπωνυμικός πλούτος της Κρήτης, „Ονόματα” 12(1988), s. 517-519.
Spanakis S.G. (Σπανακης Σ.Γ.): Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, t. I, Ηράκλειο 1991.
Spitael M.-A. van (red.): C. Buondelmonti, Descriptio Insule Crete et Liber Insularum, cap. XI: Creta, Heraklion 1981.
Stachowski S.: Studien über die arabischen Lehnwörter im Osmanisch-Türkischen, Tl. II (K-M), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.
Stavropoulos D.N.: Oxford Greek-English Learner’s Dictionary, Oxford 1988.
Steiger A.: Contribución a la fonética del hispano-árabe y de los arabismos en el ibero-románico y el siciliano, Madrid 1991.
Szymczak M. (red.): Słownik języka polskiego PWN, t. III, Warszawa 1998.
Tokarski J. (red.): Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980.
Tomadhakis N.W. (Τωμαδακης Ν.Β.): Νεοελληνικά δοκίμια και μελέται, t. III, Αθήνα 1992.
Tsirighotakis A.E. (Τσιριγωτακης Α.Ε.): Κρητών διάλεκτος. Κρητόφωνο λεξικό, Πύργος Μονοφατσίου 2001.
Turek W.P.: Słownik zapożyczeń pochodzenia arabskiego w polszczyźnie, Kraków 1995.
Ułaszyn H.: M. Arcta słownik wyrazów obcych, Warszawa 1935.
Wendt H.P.: Langenscheidts Taschenwörterbuch der türkischen und deutschen Sprache, Tl. I: Türkisch-Deutsch, Berlin–München–Leipzig–Wien–Zürich–New York 1993.
Wojadzoghlu W.I. (Βογιατζογλου Β.Η.): Επώνυμα της Μικρασίας. Τουρκικά και τουρκογενή επώνυμα στην Ελλάδα, Αθήνα 1992.
Yurtbaşı M.: Dictionary of 2007: Turkish-English, Istanbul 2006.
Copyright (c) 2017 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
