Pozostałości liczby podwójnej w języku łacińskim epoki archaicznej

Krzysztof Tomasz Witczak

doi:10.18290/rh.2017.65.3-3

Krzysztof Tomasz Witczak Uniwersytet Łódzki

DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2017.65.3-3

Słowa kluczowe: liczba podwójna; eliptyczny dual; łacińska morfologia; piąta deklinacja łacińska

Abstrakt

Artykuł przedstawia prawdopodobne ślady liczby podwójnej występujące w języku łacińskim epoki przedklasycznej. Do nich zaliczamy archaiczne formy genetiwu zakończone na -ūs lub rzadziej (po spółgłoskach labialnych) na -ō̩s (< gen. du. *-ous), pojawiające się 23 razy na inskrypcjach łacińskich z II w. p.n.e. (np. Castorus, Cererus, Diovos, hominus, nominus, partus, regus, Salutus, Venerus), a także formy dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników trzeciej deklinacji na -ērum (np. bovērum, Iovērum, lapidērum, nāvērum, nucērum, rēgērum), oparte na nom.-acc. du. na -ē, występujące w tekstach literackich epoki archaicznej, np. bovērum ‘wołów’ (pierwotnie ‘dwóch wołów’) ← nom.-acc. du. *bovē ‘dwa woły’ ← nom. sg. bōs m. f. ‘wół, krowa’. W trakcie procesu zanikania liczby podwójnej pojawiły się gruntowne zmiany w obrębie deklinacji łacińskiej, na skutek których ukształtowała się w obrębie 3 deklinacji specyficzna odmiana dualno-pluralna z charakterystyczną cechą -ē-. Zanik liczby podwójnej odbywał się albo poprzez pluralizację form dualnych, albo poprzez ich kolektywizację i syngularyzację. Ostatecznym rezultatem tych złożonych procesów morfologicznych było uformowanie się osobnej piątej deklinacji łacińskiej.

Bibliografia

Adams J.N.: The Regional Diversification of Latin 200 BC-AD 600, Cambridge–New York: Cambridge University Press 2007.

Allen F.D.: Remnants of Early Latin, Bristol: Arx Publishing 2005.

Baldi P.: The Foundations of Latin, Berlin–New York: Mouton de Gruyter 2002.

Beekes R.: Etymological Dictionary of Greek, t. I-II, Leiden–Boston: Brill 2010.

Beekes R.S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected by M. de Vaan, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 20112.

Blažek V.: Indo-European “eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224.

Blažek V.: Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their Implications, Brno: Masarykova Univerzita v Brně 1999.

Blažek V.: Indo-European Nominal Inflection in Nostratic Perspective, „Journal of Language Relationship” 11(2014), s. 19-38.

Blümel W.: Untersuchungen zu Lautsystem und Morphologie des vorklassischen Lateins, München: Kitzinger 1972.

Bobrowski F.: Lexicon Latino-Polonicum / Słownik łacińsko-polski, t. I-II, Wilno: Józef Zawadzki 1905.

Buck C.D.: Comparative Grammar of Greek and Latin, London: Bristol Classical Press 2009 (reprint wydania z r. 19597).

Campanile E.: Elementi dialettali nella fonetica e nella morfologia del latino, „Studi e saggi linguistici” 1(1961), s. 1-21.

Campanile E.: Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121-124.

Campanile E.: Il latino dialettale, w: Caratteri e diffusione del latino in età arcaica, red. E. Campanile, Pisa: Giardini 1993, s. 13-23.

Clackson J.: Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge: Cambridge University Press 2007.

Coleman R.G.G.: Dialectal variation in Republican Latin, with special reference to Praenestine, „Proceedings of the Cambridge Philological Society” 36(1990), s. 1-25.

Cowgill W.: PIE. *duṷō ‘2’ in Germanic and Celtic, and the nom.-acc. dual of non-neuter o-stems, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28.

Cuny A.: Le nombre duel en grec, Paris: Librairie C. Klincksieck 1906.

CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. I, Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem, ed. T. Mommsen, Berolini: G. Reimer 1863; editio altera, ed. E. Lommatzsch, Berolini: de Gruyter, Fasc. I – 19182, II 1931, III 1943, IV 1986.

Cytowska M., Szelest H., Rychlewska L.: Literatura rzymska. Okres archaiczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1996.

D – Altlateinische Inschriften, ed. E. Diehl, Berlin: De Gruyter 19303.

Danielsson O.A.: Alte Dualformen im Latein, w: Altitalische Studien, red. C. Pauli, t. III, Hannover: Hahn’sche Buchhandlung 1884, s. 187-199.

Fero B.: Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo. Variazioni morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna: Università di Bologna 2013. (nieopublikowana praca doktorska; [dostęp: 12.12.2016]: http://amsdottorato.unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf).

Marcus Porcius Cato, Über den Ackerbau, ed. D. Flach, München: Franz Steiner Verlag 2005.

Fritz M.: Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und typologischer Vergleich einer grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg: Universitätsverlag Winter 2011.

Hierche H.: L’emploi du duel dans les formules homériques, Lyon: Institut d’études indo-européennes de l’Université Jean Moulin 1987.

ILLRP – A. Degrassi, Inscriptiones Latinae liberae rei publicae, Firenze: La Nuova Italia 19652.

Insler S.: mitrā́várunā or mitrā́ várunā?, w: Mír Curad. Studies in Honor of Calvert Watkins, red. J. Jasanoff, H.C. Melchert, L. Oliver, Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck 1998, s. 283-290.

Jasanoff J.: Gr. ἄμφω, Lat. ambō et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de la Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131.

Flavii Sosipatri Charisii Artis grammaticae libri V, w: Grammatici Latini, red. H. Keil, vol. I, Lipsiae: B.G. Teubner 1857.

Kempiński A.M.: Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa: Wydawnictwo Iskry 2001.

Kent R.G.: The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore, MD: Linguistic Society of America 1946.

Kent R.G.: Varro, On the Latin Language, with an English translation by R.G. Kent, vol. I (Books V-VII), London: William Heinemann–Cambridge (MA): Harvard University Press 1958.

Kuryłowicz, J.: Studia językoznawcze. Wybór prac opublikowanych w języku polskim, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1987.

Leumann M.: Lateinische Laut- und Formenlehre, München: Beck 1977.

Malzahn M.: Der nominale Dual im Ṛgveda, Wien: Universität Wien 1999 (nieopublikowana praca magisterska [dostęp: 12.12.2016]).

Malzahn M.: Toch. B ñaktene “Gotterpaar” und Verwandtes, „Tocharian and Indo-European Studies” 9(2000), s. 45-52.

Mańczak W.: Proto-indo-européen *ambhō(u), *ambhi, w: Studia etymologica Indoeuropaea memoriae A.J. van Windekens dicata, red. L. Isebaert, Leuven: Peeters 1991, s. 179-186.

Matasović R.: Etymological Dictionary of Proto-Celtic, Leiden–Boston: Brill 2009.

Meiser G.: Historische Laut- und Formenlehre der lateinische Sprache, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 20062.

Marek Porcjusz Katon, O gospodarstwie rolnym, tłum. I. Mikołajczyk, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2009.

Oliphant S.G.: The Vedic Dual: Part VI, The Elliptic Dual; Part VII, The Dual Dvandva, „Journal of the American Oriental Society” 32(1912), s. 33-57.

Pauw J.W.: The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles: University of California 1980.

Petersmann H.: Zu Cato de agr. 134,1 und den frühesten Zeugnissen für den Ersatz des Nominativs Pluralis von Substantiven der 1. Deklination durch Formen auf -as, „Wiener Studien” 86(1973), s. 75-90.

Platner S.B.: A Topographical Dictionary of Ancient Rome, red. T. Ashby, Cambridge: Cambridge University Press 2015.

Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, t. I-V, Warszawa: PWN 1959-1979.

Pokorny J.: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München: Francke Verlag 1959.

Pugliese Carratelli G.: Cereres, „Parola del Passato” 36(1981), s. 367-372.

Reichardt C.: Sprachlich-stilistische Untersuchungen zu den frühen römischen Historikern, Bamberg: University of Bamberg Press 2008.

Richardson L., jr.: A New Topographical Dictionary of Ancient Rome, Baltimore–London: The Johns Hopkins University Press 1992.

Shields K., Jr.: The Emergence of the Dual Category in Indo-European. A „New Image” and Typological Perspective, „Indogermanische Forschungen” 109(2004), s. 21-30.

Sihler A.L.: New Comparative Grammar of Greek and Latin, New York–Oxford: Oxford University Press 1995.

Sobotka P.: Biblijne rzeczowniki dualia i pluralia tantum oraz ich słowiańskie odpowiedniki, w: Święte księgi judaizmu, chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym. Prace dedykowane Profesorowi Czesławowi Łapiczowi, t. III: Słowiańscy chrześcijanie Wschodu i Zachodu. Język – Dialekt – Piśmiennictwo, red. M. Krajewska, J. Kulwicka-Kamińska, A. Szulc, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2016, s. 167-187.

Tagliavini C.: Fonetica e morfologia storica del latino, Bologna: Editrice Pàtron 1962.

Untermann J.: Wörterbuch des Oskisch-Umbrischen, Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter 2000.

de Vaan M.: Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Leiden–Boston: Brill 2008.

Wackernagel J.: Altindische Grammatik, t. II.1, Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht 19572.

Walde A., Hoffmann J.: Lateinisches etymologisches Wörterbuch, t. I, Heidelberg: Carl Winter 1938.

Warmington E.H.: Remains of Old Latin, vol. IV: Archaic Inscriptions, London: William Heinemann Ltd. – Cambridge, MA: Harvard University Press 1959.

Weiss M.: Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor–New York: Beech Stave Press 2009.

White K.D.: Farm Equipment of the Roman World, Cambridge–London–New York–Melbourne: Cambridge University Press 20102.

Wiśniowolski M.: Akcja władz rzymskich przeciwko czcicielom Bakchusa, „Meander” 34(1979), z. 7, s. 361-367.

Witczak K.T.: Dioscuri in the Mycenaean Times, „Do-so-mo” 9(2011), s. 57-68.

Witczak K.T.: Konsekwencje zaniku liczby podwójnej w języku łacińskim. Głos w sprawie dualnej genezy piątej deklinacji łacińskiej, „Roczniki Humanistyczne” 53(2015), z. 6, s. 101-120.

Zimmermann A.: Noch ein Fall eines Duals in lateinischen Inschriften?, „Indogermanische Forschungen” 30(1912), s. 219-220.