Fantazmat czy doświadczenie rzeczywistości pozahistorycznej? Studium obrazu Wniebowzięcie zbawionych Jheronimusa Boscha z Palazzo Ducale w Wenecji
Abstrakt
Tablica Wniebowzięcie zbawionych (88.8 x 39.9 cm; datacja dendrologiczna: 1482-1490) przechowywana w Palazzo Ducale w Wenecji, jest jedną z czterech tablic o tematyce eschatologicznej (pozostałe to: Raj ziemski, Upadek potępionych, Piekło), które prawdopodobnie w latach dwudziestych XVI wieku znajdowały się w zbiorach weneckiego kardynała Domenica Grimaniego. Tablice (oryginalny układ i funkcja pozostają nieznane) nie są sygnowane, a ich atrybucja Jheronimusowi Boschowi (ok. 1450-1516) zasadza się w głównej mierze na gruncie stylistycznym. W niniejszym studium Wniebowzięcie zbawionych jest sytuowane przede wszystkim w dwóch fundamentalnych dla badań ikonograficznych tego dzieła kontekstach: piśmiennictwa eschatologicznego i malarstwa niderlandzkiego/ flamandzkiego oraz w kontekście doświadczeń z pogranicza śmierci (near-death experiences - NDE). Odpowiedź na pytanie, czy wizja Jheronimusa Boscha jest fantazmatem, innymi słowy: imaginacją religijną, czy stoi za nią doświadczenie rzeczywistości pozahistorycznej, jest w istocie dwoista. Na podstawie danych przywołanych w studium, daje się uzasadnić treść obrazu z Palazzo Ducale poprzez odniesienie do najczęściej przytaczanych w literaturze przedmiotu źródeł inspiracji jego autora: obrazu Dierica Boutsa (lewe skrzydło Ołtarza Sądu Ostatecznego; Lille, Palais des Beaux Arts), iluminacji Simona Marmiona (Le livre des sept âges du monde; Bruksela, Bibliothèque royale de Belgique, Ms. 9047, fol. 12r) i piśmiennictwa Jana van Ruysbroeck (Dat rike der ghelieven). Jego treść daje się w równym stopniu uchwycić poprzez odwołanie się do roli wyobraźni artysty (kategorie inventio i fantasia), sięgającego do dostępnej mu wiedzy teologicznej, przyrodniczej oraz własnych doświadczeń optyczno-wizualnych. Powyższa linia interpretacyjna akcentująca oddziaływanie biblijnej logosfery (Ps 84,12; 104,2; Dn 2,22; Łk 16,22; 23,43; J 8,12; 12,36; 2 Kor 12,2; 1 Tm 6,15-16; 1 J 1,5; Ap 21,24), uwzględnia niepodważalne doświadczenia religijne malarza z ’s-Hertogenbosch wynikające z przynależności do Kościoła (liturgia, kazania, modlitwy). Czynnikiem o istotnym znaczeniu epistemologicznym rzutującym na odpowiedź na tytułowe pytanie studium jest nieweryfikowalny fakt ewentualnego osobistego doświadczenia transcendentnego Boscha, tym samym niemożliwa staje się ocena przekładu tego, co duchowe (przeżycie) na wizualne (obraz). Z kolei nie w pełni uchwytna naukowo natura NDE wyklucza włączenie tego zjawiska, pomimo odnotowanych podobieństw pomiędzy NDE a tablicą z Wenecji, w obszar wniosków końcowych.
Bibliografia
Baldass von L., Hieronymus Bosch, przekł. b.d., New York 1960 (Wien 1941).
Belting H., Kruse C., Die Erfindung des Gemäldes. Das erste Jahrhundert der niederländischen Malerei, München 1994.
Bokwa I. (red.), Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, wyd. III, Poznań 2007.
Borchert T.-H. (red.), The Age of Van Eyck. The Mediterranean World and Early Netherlandish Painting 1430-1530, przekł. T. Alkins, inni, Ghent-Amsterdam 2002.
Buzzati D., Cinotti M., L’opera completa di Bosch, Milano 1966.
Daniélou J., Aniołowie i ich misja, przekł. K. Kubaszczyk, Warszawa-Ząbki 2006.
Dinzelbacher P., Himmel, Hölle, Heilige. Visionen und Kunst im Mittelalter, Darmstadt 2002.
Dixon L., Hieronymus Bosch, New York 2003 (repr. 2006).
Eliade M., Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej, przekł. B. Baran, Warszawa 2008.
Eliade M., Traktat o historii religii, przekł. J. Wierusz Kowalski, Warszawa 2000.
Elsig F., Jheronimus Bosch. La question de la chronologie, Genève 2004.
Fischer S., Hieronymus Bosch. Malerei als Vision. Lehrbild und Kunstwerk, Köln 2009.
Fischer S., Hieronymus Bosch. The Complete Works, przekł. K. Williams, R.-le-Châteu, Köln 2013.
Gardiner E., Medieval Visions of Heaven and Hell. A Sourcebook, New York 1993.
Gibson W. S., Hieronymus Bosch, London 1973 (repr. 2001).
Grant E., Planets, Stars, and Orbs. The Medieval Cosmos, 1200-1687, New York 1994.
Harris L., The Secret Heresy of Hieronymus Bosch, wyd. II, Edinburgh 2002.
Keck D., Angels and Angelology in the Middle Ages, New York 1998.
Koldeweij J., Vandenbroeck P., Vermet B., Hieronymus Bosch. The Complete Paintings and Drawings, przekł. T. Alkins, Rotterdam 2001.
Koldeweij J., Vermet B., van Kooij B. (red.), Hieronymus Bosch. New Insights Into His Life and Work, przekł. B. O‘Brien, R. Koenig, inni, Rotterdam 2001.
Larsen E., Hieronymus Bosch, New York 1998.
Le Goff J., Narodziny czyśćca, przekł. K. Kocjan, Warszawa 1997.
Levy B.S. (red.), The Bible in the Middle Ages. Its Influence on Literature and Art, Binghamton 1992.
Limentani Virdis C. (red.), Le Delizie dell’inferno. Dipinti di Jheronimus Bosch e altri fiamminghi restaurati, Venezia 1992.
Łukaszuk T.D., Ostateczny los człowieka i świata w świetle wiary katolickiej. Zarys eschatologii katolickiej, Kraków 2006.
Marijnissen R.H., Ruyffelaere P., Hieronymus Bosch. Das vollständige Werk, przekł. H. Beyer, Antwerpen 1999.
McKendrick S., Flemish Illuminated Manuscripts 1400-1550, London 2003.
Oleschko H. (red.), Księga o aniołach, Kraków 2002.
Reuterswärd P., Hieronymus Bosch’s Four ‘Afterlife’ Panels in Venice, „Artibus et Historiae”, 24 (1991), s. 29-35.
Ruysbroeck van J., Królestwo miłujących, [w:] Bł. Jan van Ruusbroec. Dzieła, przekł. M. Lew-Dylewski, t. I, Kraków 2000.
Silver L., Hieronymus Bosch, New York 2006.
Simek R., Erde und Kosmos im Mittelalter. Das Weltbild vor Kolumbus, München 1992.
Tolnay de C., Hieronymus Bosch, przekł. b.d., New York 1966 (Basel 1937).
Vandenbroeck P., Jheronimus Bosch. De verlossing van de wereld, Ghent-Amsterdam 2002.
Waadenoijen van J., De ‘geheimtaal’ van Jheronimus Bosch. Een interpretatie van zijn werk, Hilversum 2007.
Copyright (c) 2015 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
