Szpitalnictwo zakonne w średniowiecznej Polsce

Abstrakt

Rozwój szpitalnictwa w państwie polskim związany był z przyjęciem chrztu, rozwojem chrześcijaństwa i organizacji kościelnej, przede wszystkim zaś z przybyciem zakonów eremicko-mniszych: benedyktynów i cystersów. Wprawdzie ich zasadniczą misją nie była praca charytatywna, jednak zgodnie z regułą prowadzili oni w swoich opactwach hospicja i szpitale wewnątrzklasztorne oraz zajmowali się pomocą dla potrzebujących i leczeniem chorych. W sumie zakony te prowadziły w średniowieczu 28 szpitali (11 benedyktyńskie i 17 cysterskie).

Jednak to nie zakony eremickie były prekursorami szpitalnictwa i opieki społecznej na ziemiach państwa polskiego w pierwszych wiekach jego istnienia, lecz rozwijające się od drugiej połowy XII wieku zakony kanonikatu regularnego, których działalność charytatywna, zwłaszcza szpitalna, stała się ich główną misją, zapisaną w regułach zakonnych. Byli to kanonicy regularni św. Augustyna, bożogrobcy (miechowici), duchacy (kanonicy regularni Świętego Ducha), Krzyżacy z czerwoną gwiazdą, antonianie.

Z omówioną wyżej grupą zakonów kanonikatu regularnego łączyły się ściśle zakony rycerskie, które powstały na kanwie ruchu krucjatowego i zbrojnych wypraw krzyżowych do Jerozolimy i towarzyszącego im ruchu pielgrzymkowego. Ich celem było prowadzenie hospicjów i szpitali dla pielgrzymów i innych potrzebujących. Zakony rycerskie, podobnie jak i wcześniej wymienione zakony duchaków, bożogrobców czy Krzyżaków z czerwoną gwiazdą, nazywano zakonami krzyżowymi, ponieważ za swój wyróżnik przyjęły insygnium krzyża. W sumie na ziemiach, zmieniającego się ciągle pod względem terytorialnym, państwa polskiego, uwzględniając Śląsk i tereny zagarnięte przez Krzyżaków, można się doliczyć w okresie całego średniowiecza około 45 szpitali prowadzonych przez charytatywne zakony kanoników regularnych i związane z nimi zakony rycersko-szpitalne. Zdecydowana większość szpitali zakonów kanonickich i rycerskich skoncentrowana była na południowo-zachodnich i północno-zachodnich terenach, szczególnie na Śląsku i na Pomorzu.

W największym stopniu pracy charytatywnej poświęcali się duchacy, Krzyżacy z czerwoną gwiazdą oraz antonianie, natomiast bożogrobcy, templariusze, joannici i niemieccy Krzyżacy, jako zakony rycerskie realizowały podwójną misję szpitalno-militarną.

Działalnością charytatywną i prowadzeniem szpitali zajmowały się też, choć w mniejszym stopniu, zakony żeńskie. Najważniejszą rolę w tej dziedzinie odegrały duchaczki. Dziełami miłosierdzia zajmowały się też mniszki benedyktyńskie i cysterskie. Czyniły to jednak, jak ich męskie odpowiedniki, na marginesie swej zasadniczej działalności.

W nieco większym stopniu w prowadzenie szpitali angażowały się tzw. beginki – luźne grupy kobiet trzymające się najczęściej kościołów dominikańskich czy franciszkańskich oraz reguł życia wspólnotowego przyjętych dla ludzi świeckich związanych z tymi zakonami, czyli tzw. trzeciego zakonu. Natomiast sporadycznie pracą szpitalniczą zajmowały się klaryski, magdalenki, brygidki, norbertanki czy franciszkanki.