Komponent strukturalny wzorca tekstowego noweli wobec przemian gatunku

Abstrakt

Praca dotyczy wykładników komponentu strukturalnego noweli w perspektywie ewolucji gatunku pojmowanego jako fenomen nie tylko literacki, ale także jako element komunikacji społecznej, osadzony w kontekście kulturowym i antropologicznym. Forma generyczna rozumiana jest jako składnik konstelacji gatunkowej, w skład której wchodzi np. anegdota, facecja, opowiadanie.

W wypadku prototypowej noweli, czyli gatunku prozatorskiego o krótkich bądź stosunkowo krótkich rozmiarach można mówić o tendencji do zauważalnej stabilności, jako że stan staropolski i dziewiętnastowieczny charakteryzuje się względnym podobieństwem: w obu wypadkach obserwujemy trójdzielny model, choć różna bywa jego aktualizacja. Z czasem rozbudowaniu ulega segment centralny, niemniej wciąż można wskazać trzy podstawowe ogniwa kompozycyjne. Wyraźny jest tu związek z innymi gatunkami spokrewnionymi, przede wszystkim facecją i anegdotą, które – począwszy od czasów antycznych – wykazują silne związki strukturalne z nowelą. Zmianie ulega także rola puenty, która w staropolszczyźnie stanowiła znaczący element struktury gatunku, nawet gdy nie była wyrażona expressis verbis. Nowela pozytywistyczna z uwagi na fakt zmiany tematyki, a tym samym funkcji w uniwersum komunikacyjnym, rezygnuje z puenty na rzecz bardziej skomplikowanego przesłania, leżącego prawie zawsze po stronie odbiorcy tekstu. Kluczem do stabilności strukturalnej noweli wydaje się jej krótka forma, związana z genetycznym dziedzictwem anegdoty jako krótkiej, zwięzłej narracji codziennej, oralnej u swej podstawy.