Зауваження до етимології лексеми grzech – гріх – грех на матеріалі польської, української та російської мов

Przemysław Piaseczny

Przemysław Piaseczny Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Humanistycznych

Słowa kluczowe: grzech; etymologia; praindoeuropejski; bałtosłowiański; chrześcijaństwo; okres przedchrześcijański

Abstrakt

Uwagi do etymologii leksemów grzech-гріх-грех na materiale języków polskiego, ukraińskiego i rosyjskiego

Artykuł jest poświęcony etymologii leksemu grzech (ps. *grěxъ, ukr. гріх, ros. грех). Przeprowadzona analiza, oparta na szerokim materiale słownikowym (słowników etymologicznych, gwarowych, poprawnościowych) trzech języków słowiańskich (polskiego, ukraińskiego i rosyjskiego), wykazała, iż najpopularniejsze dotychczasowe propozycje wiążące pochodzenie tego leksemu z ps. *grěti należy w zupełności odrzucić, a także pozwoliła powiązać etymologię owego leksemu ze zrekonstruowanym bałtosłowiańskim leksemem *groi̭s-os, którego pierwotne znaczenie można rekonstruować jako „krzywizna, odchylenie od czegoś”, co w późniejszym okresie dało znaczenie przenośne „pomyłka”. Pogłębiona analiza etymologii leksemu grzech pozwoliła powiązać wskazany powyżej korzeń z praindoeuropejskim rdzeniem *gers-/*ǵers- o znaczeniu m.in. „obracać; giąć, wyginać, zginać”. Przyjąwszy powyższą etymologię leksemu grzech, należy włączyć go do zasobu prasłowiańskich słów, odziedziczonych przez chrześcijańską leksykę konfesyjną w krajach słowiańskich. A zatem zaproponowany przez E. Klicha, S. Rosponda i S. Dubisza zasób słów należy powiększyć do pięciu i odtąd winien on być przedstawiany w sposób następujący: bóg, święty, niebo, piekło, grzech.

Bibliografia

Bartula Cz.: Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiańskiej, Warszawa 2004.

Birzvalka I.: Słownik polsko-łotewski. Poļu-latviešu vārdnīca, Rīgā 1999.

Cyran W.: Gwary polskie w okolicach Siedlec, Łódź 1960.

Dubisz S.: Język–historia–kultura (wykłady, studia, analizy), Warszawa 2002.

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999.

Glosariusz staropolski. Dydaktyczny słownik etymologiczny, red. W. Decyk-Zięba, S. Dubisz, Warszawa 2008.

Janów J.: Słownik huculski, Kraków 2001.

Klemensiewicz Z.: Historia języka polskiego, t. I-III, Warszawa 1985.

Klich E.: Polska terminologia chrześcijańska, Poznań 1927.

Köbler G.: Indogermanisches Wörterbuch, 2000, http://www.koeblergerhard.de/idgwbhin.html (доступ з дня 26.05.2014).

Kurzowa Z.: Polszczyzna Lwowa i Kresów południowo-wschodnich do 1939 r., Kraków 2006.

Lalis A.: Podręczny słownik polsko-litewski, Wilno 1919.

Latviešu-krievu vārdnīca, red. L. Žīgure, A. Putāne, I. Liepiņa, t. I, Rīga 1979; red. I. Liepiņa, A. Pavlovska, A. Putāne, R. Salenice, L. Žīgure, t. II, Rīga 1981.

Meillet A.: Zarys gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, Warszawa 1919.

Moszyński L.: Początki słowiańskiego słownictwa religijnego, в: Tysiąc lat polskiego słownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gdańsk 1999, с. 7-12.

Moszyński L.: Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 2006.

Rospond S.: Kościół w dziejach języka polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.

Słownik języka Adama Mickiewicza, red. K. Górski, S. Hrabec, t. I-XI, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962-1983.

Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. H. Koneczna, t. I-II, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965-1973.

Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, red. M. Kucała, t. I-V, Kraków 1994-2012.

Słownik polszczyzny XVI w., red. M. R. Mayenowa, t. I-XXXIV, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1966-.

Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, red. K. Kleszczowa, Katowice 1996.

Znosko A.: Słownik cerkiewnosłowiańsko-polski, Białystok 1996.

Грималовський І.: «Наука, альбо способ зложення казання» І. Галятовського і становлення української релігійної терміносистеми, в: Сучасна українська богословська термінологія: від історичних традицій до нових концепцій. Матеріали Всеукраїнської наукової конференції Львів, 13-15 травня 1998 р., ред. М. Петрович, Г. Наконечна, Л. Петрович, А. Ясіновський, Львів 1998, с. 191-196.

Дьяченко Г.: Полный церковно-славянский словарь (с внесеніемъ въ него важнѣйшихъ древне-русскихъ словъ и выраженій), Москва 1993 (репринт с 1900).

Жовтобрюх М.А., Волох О.Т., Самійленко С.П., Слинько І.І.: Історична граматика української мови, Київ 1980.

Історичний словник українського язика, ред. Є. Тимченко, т. І, з. 1-2, Харків–Київ 1930-1932.

Мацьків П.: Концептосфера Бог в українському мовному просторі, Київ–Дрогобич 2007.

Онишкевич М. Й.: Словник бойківських говірок, ч. 1-2, Київ 1984.

Преображенский А.: Этимологический словарь русского языка, т. ІII, Москва 1910-1914.

Савченко А. Н.: Сравнительная грамматика индоевропейских языков, Москва 1974.

Словарь русского языка XI-XVII вв., ред. С.Г. Бархударов, вып. I-XXVIII, Москва 1975-.

Словник української мови XVI-першої половини XVII ст., вип. вып. I-XXVIII, Львів 1974.

Срезневский И.И.: Материалы для Словаря древнерусского языка, т. І-III, Москва 1958.

Старославянский словарь (по рукописям X-XI веков), ред. Р.М. Цейтлин, Р. Вечерка, Э. Благовая, Москва 1994.

Черненко І.: Лексико-семантичні групи церковно-релігійних термінів у «Російсько-українському словнику наукової термінології, в: Сучасна українська богословська термінологія: від історичних традицій до нових концепцій. Матеріали Всеукрвїнської наукової конференції Львів, 13-15 травня 1998 р., ред. М. Петрович, Г. Наконечна, Л. Петрович, А. Ясіновський, Львів 1998, с. 280-286.