Geneza i znaczenie motywu Arbor Virginis w sztuce Północnej Europy do Soboru Trydenckiego

Krzysztof Przylicki

Krzysztof Przylicki Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Humanistycznych

Słowa kluczowe: Arbor Virginis; Drzewo Jessego; idea Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

Abstrakt

Rozwijająca się na przestrzeni wieków ikonografia maryjna wykształciła wiele rozwiązań, za pomocą których starano się przełożyć trudne treści teologiczne na język sztuki. Artyści usilnie poszukiwali plastycznych ekwiwalentów skomplikowanych dla prawd wiary. Jednym z najciekawszych przykładów tego rodzaju zabiegów w sztuce jest motyw Arbor Virginia. Oparty na schemacie drzewa genealogicznego i wykorzystujący popularną symbolikę floralną, przybliżał w możliwie przystępny sposób ideę Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Artykuł niniejszy jest próbą wskazania źródeł literackich, na kanwie których mógł w końcu XIV w. wykształcić się motyw Arbor Virginis, a także analizą treści, jakie w sobie zawierał.

Bibliografia

Behling L., Die Pflanzenwelt der mittelalterlichen Kathedralen, Köln–Graz 1964.

Bloch P., Nachwirkungen des Alten Bundes in der christlichen Kunst, [w:] Monumenta Judaica. Handbuch, hrsg. von K. Schilling, Köln 1963, s. 735-781.

Bloch P., Siebenarmige Leuchter in christlichen Kirchen, „Wallraf-Richartz-Jahrbuch“ 23(1961), s. 55-190.

Błaszczyk I., Drzewo Życia w sztuce średniowiecznej, „Roczniki Humanistyczne” 45(1997), z. 4, s. 27-60.

Böcher O., Zur jüngeren Ikonographie der Wurzel Jesse, „Mainzer Zeitschrift“ 67/68(1972/1973), s. 153-168.

Breitenbach E., Speculum humanae salvationis. Eine typengeschichtliche Untersuchung (Studien zur deutschen Kunstgeschichte 272), Straßburg 1930.

Delumeau J., Historia Raju. Ogród rozkoszy, Warszawa 1996.

Diemer P., Gärtner, LCI 2(1970), szp. 81-82.

Dienst H., Aaron, LCI 1(1968), szp. 2-4.

Dobrzeniecki T., Legenda o Secie i drzewie życia w sztuce średniowiecznej, „Roczniki Muzeum Narodowego w Warszawie” 10(1966), s. 165-201.

Dobrzeniecki T., Maria – „Tabernaculum Dei et Verbi”, [w:] Sztuka w kręgu Zakonu Krzyżackiego w Prusach i Inflantach, Toruń 1995, s. 275-278.

Domański J., Niepokalane Poczęcie Najśw. Maryi Panny, [w:] Gratia Plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, red. B. Przybylski, Poznań–Warszawa–Lublin 1965, s. 189-229.

Egbers S., Speculum Humanae Salvationis, II. Ikonographie, ML Bd. VI, s. 229-231.

Eich P., Empfängnis Mariä, unbefleckte, RDK 5(1967), szp. 242-259.

Esser W., Die Heilige Sippe. Studie zu einem spätmittelalterlichen Bildthema in Deutschland und den Niederlanden, Bonn 1986.

Field R.S., Fifteen Century Woodcuts and Metalcuts from The National Gallery of Art Washington, Washington 1965, poz. kat. 258.

Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.

Gemäldegalerie Berlin. Gesamtverzeichnis. Staatliche Museen zu Berlin – Preussischer Kulturbesitz, bearb. von H. Bock, Berlin 1996.

Golonka J., Żmudziński J., Kaplica Matki Bożej. Komnata Królowej Polski, Częstochowa 2002.

Graeven H., Der untergegangene siebenarmige Leuchter des Michaelisklosters in Lüneburg, „Zeitschrift für christliche Kunst“ 15(1902), szp. 33-52.

Grosche R., Fünf Thesen zur Mariologie, [w:] Die Gottesmutter. Marienbild in Rheinland und Westfalen, hrsg. von L. Küppers, Bd. I, Recklinghausen 1974, s. 1-12.

Guldan E., Eva und Maria. Eine Antithese als Bildmotiv, Graz–Köln 1966.

Hain M., ‘Der Traum Mariens’. Ein Beitrag zu einem europäischen Thema, [w:] Dona Ethnologica. Beiträge zur vergleichenden Volkskunde. Leopold Kretzenbacher zum 60. Geburtstag, hrsg. von H. Gerndt, G.R. Schroubek, (Südosteuropäische Arbeiten, Bd. LXXI), München 1973, s. 218-232.

Heilsspiegel. Die Bilder des mittelalterlichen Erbauungsbuches „Speculum humanae salvationis“, mit Nachwort und Erläuterungen von H. Apphun, Dortmund 1989.

Heitz P., Schreiber W.L., Biblia Pauperum. Nach dem einzigen Exemplare in 50 Darstellungen. Mit einer Einleitung über die Entstehung und Entwicklung der Biblia Pauperum unter besonderer Berücksichtigung der uns erhaltenen Handschriften, Straßburg 1903.

Keller H.L., Lexikon der Heiligen und biblischen Gestalten, Stuttgart 2005.

Kirchhoff K., Osterjubel der Ostkirche, Bd. I, [Münster 1940].

Klauser T., Baum, II. Väterzeit. a. Außerbibl. Bildersprache, RACh 2(1954), szp. 23-24.

Klawek A., Biblijne symbole maryjne, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 9(1956), s. 216-227.

Kleinschmidt B., Heilige Anna, ihre Verehrung in Geschichte, Kunst und Volkstum, Düsseldorf 1930.

Knapiński R., Titulus ecclesiae. Ikonografia wezwań współczesnych kościołów katedralnych w Polsce, Warszawa 1999.

Kobielus S., Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Warszawa 2000.

Kolb H., Das Melker Marienlied, [w:] Interpretationen mittelhochdeutscher Lyrik, hrsg. von G. Jungbluth, Bad Homburg v.d.H.-Berlin–Zürich 1969, s. 47-82.

Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Departament Oude Kunst. Inventariscatalogus van de Oude Schilderkunst, Brussel 1984.

Kramiszewska A., Ikonografia Niepokalanego Poczęcia jako wyraz kultu Maryi Imakulaty, [w:] Święty wyjątek. Niepokalane Poczęcie Maryi, red. J. Królikowski, Kraków 2004, s. 127-155.

Kramiszewska A., Wybrane zagadnienia ikonografii tak zwanej Wielkiej Świętej Rodziny, „Analecta Cracoviensia“ 34(2002), s. 353-369.

Kretzenbacher L., Die Wunderbaum-Vision in den bulgarischen Überlieferungen zum „Traum der Gottesmutter“, „Bayerische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse. Sitzungsberichte“, (Südost-Überlieferungen zum apokryphen „Traum Mariens“) 1(1975), s. 32-64.

Kruszelnicka J., Dawny ołtarz Pięknej Madonny Toruńskiej, „Teka Komisji Historii Sztuki” 4(1968), s. 5-82.

Künstle K., Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. I, Freiburg im Breisgau 1928.

Kwiatkowska-Frejlich L., Sztuka w służbie kontrreformacji, Lublin 1998.

Lehmann E., Schubert E., Dom und Severikirche zu Erfurt, Leipzig 1991.

Lechner G.M., Typologie, II. Kunstgeschichte, ML 6(1994), s. 490-492.

Levi d’Ancona M., The Iconography of Immaculate Conception in the Middle Ages and Early Renaissance, New York 1957.

Ligtenberg R., De genealogie van Christus in de beeldende kunst der middeleeuwen, voornamelijk van het Westen, „Oudheidkundig Jaarboek“ Derde serie van het Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond, Negende Jaargang, 1929, s. 2-54.

Lindauer J., Isai, II. Frömmigkeitsgeschichte, ML 3(1991), s. 320-321.

Lindgren-Fridell M., Der Stammbaum Mariä aus Anna und Joachim. Ikonographische Studie eines Formbestandes des Spätmittelalters, „Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaft“ 11/12(1938/1939), s. 289-308.

Lucchesi-Palli E., Akathistos-Hymnus, LCI 1(1968), szp. 86-89.

Maniurka P.P., Mater Matris Domini. Św. Anna Samotrzeć w gotyckiej rzeźbie śląskiej, Opole 1997.

Maurer F., Die religiösen Dichtungen des 11. und 12. Jahrhunderts, Bd. I, Tübingen 1964.

Mazurkiewicz R., Matka Boska Kwietna. O średniowiecznej pieśni maryjnej „Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie...“, „Pamiętnik Literacki“ 89(1998), z. 4, s. 149-164.

Molsdorf W., Führer durch den symbolischen und typologischen Bilderkreis der christlichen Kunst des Mittelalters, Leipzig 1920.

Myslivec J., Ikonografie Akathistu Panny Marie, „Sbornik statej po archeologii i vizantinovedeniju = Recueil d’études. Archeologie, historie de l’art, études byzantines“, 5(1932), s. 97-130.

Nikolaou T., Akathistos Hymnus, I. Orth. Theologie, ML 1(1988), s. 66-67.

Nitz G., Alttestamentische Vorbilder Mariens, [w:] Madonna − Das Bild der Muttergottes, Ausstellungskatalog, Diözesanmuseum Freising, 10. Mai bis 14. September 2003, Freising 2003, s. 84-87.

Nitz G., Arbor Virginis, ML 1(1988), s. 219-220.

Nitz G., Aaronstab, II. Kunstgeschichte, ML 1(1988), s. 8-9.

Przylicki K., Pisma św. Brygidy jako źródło inspiracji dla sztuki średniowiecznej, [w:] Fides ex visu. Okiem mistyka, red. A. Kramiszewska, Lublin 2012, s. 181-200, tab. XIV-XXI.

Rębowski W., Rzepka W.R., Wydra W., Najdawniejsza polska modlitwa maryjna, „Slavia Occidentalis” 52(1995), s. 121-127.

Rickenbach H., Ruhmeskranz der heiligen Anna geflochten aus Schriften der morgen- und abendländischen Kirche, Einsiedeln 1901.

Salzer A., Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mittelalters. Mit Berücksichtigung der patristischen Literatur. Eine literar-historische Studie, Darmstadt 1967.

Scharbert J., Aaronstab, I. Exegese, ML 1(1988), s. 8.

Schiller G., Ikonographie der christlichen Kunst, t. IV/2, Gütersloh 1980.

Schmidt G., Weckwerth A., Biblia Pauperum (Armenbibel), LCI 1(1968), szp. 293-298.

Smoleń W., Ilustracje świąt kościelnych w polskiej sztuce, Lublin 1987.

Speculum humanae salvationis. Codex Cremifanensis 243 des Benediktinerstiftes Kremsmünster, Kommentar von W. Neumüller, Graz 1997.

Szumigalska M., Ikonografia motywów roślinnych w sztuce średniowiecznego Śląska, „Dzieła i Interpretacje” 10(2005), s. 7-37.

Thomas A., Maria die Weinrebe, „Kurtrierisches Jahrbuch“ 10(1970), s. 30-55.

Thomas A., Weinrebenmadonna, LCI 4(1972), szp. 489-491.

Thomas A., Weinstock, LCI 4(1972), szp. 491-494.

Trens M., María. Iconografía de la Virgen en el arte espanol, Madrid 1946.

Tschochner F., Astyages, ML 1(1988), s. 258.

Tschochner F., Rute, ML, 5(1993), s. 607.

Ulmer Museum. Bildhauerei und Malerei vom 13. Jahrhundert bis 1600, Katalog I, bearb. von G. Jasbar, E. Treu, Ulm 1981.

Velden H. van der, Petrus Christus’s „Our Lady of the Dry Tree”, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes“ 60(1997), s. 89-110.

Vetter E.M., Arbor Virginis, LM 1(1967), szp. 339-341.

Vetter E.M., Das Frankfurter Paradiesgärtlein, „Heidelberger Jahrbücher“ 9(1965), s. 102-146.

Vetter E.M., Mulier Amicta Sole und Mater Salvatoris, „Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst“ 9/10(1958/1959), s. 32-71.

Vetter E.M., Tschochner F., Defensorium, ML 2(1989), s. 158-160.

Villers C., Gibs R., Hellen R., King A., Simone dei Crocefissi’s „Dream of the Virgin” in the Society of Antiquaries, London, „The Burlington Magazine“ 142(2000), s. 481-486.

Watson A., The Early Iconography of the Tree of Jesse, London 1934.

Wells W., A simile in Christine Pisan for Christ’s Conception, „Journal of the Warburg Institute“ 2(1938/1939), s. 68-69.