„Ich bin [...] als großer Lacher bekannt“. Ein ergänzender Blick auf Briefe und Tagebücher von Franz Kafka

Abstrakt

[Abstrakt tylko w j. polskim / Abstract only in Polish]

„Ja też potrafię się śmiać [...] jestem nawet powszechnie znany jako wielki śmieszek”. Śmiech w pamiętnikach i listach Franza Kafki

Życie i twórczość Franza Kafki zwykło się utożsamiać ze schyłkowymi nastrojami modernizmu. Zarówno liczni badacze, jak i czytelnicy, którzy mało lub prawie nic nie wiedzą o przeszło czternastu tysiącach publikacji naukowych na temat życia i dzieł autora, zgodni są co do tego, że twórczość Kafki jest przede wszystkim, jak czytamy w definicji słownikowej, „przygnębiająca, niesamowita, budząca lęk”. Strach, cierpienie, wewnętrzne rozdarcie, daleko posunięta izolacja społeczna, długoletnia choroba, poczucie permanentnego zagrożenia ze strony autorytatywnego ojca, kompleks żydowskiego pochodzenia, ciągła świadomość winy – wszystko to znalazło wstrząsające odbicie w twórczości pisarza. A jednak wbrew tym powszechnym opiniom z licznych przekazów i wspomnień przyjaciół Kafki dowiadujemy się, że był on człowiekiem o pogodnym usposobieniu, który bardzo często i chętnie się śmiał, żartował, a nawet płatał figle. Max Brod, wieloletni przyjaciel pisarza, wspomina, że Kafka śmiał się do rozpuku podczas czytania pierwszego rozdziału swojej powieści Proces w gronie znajomych. Podobnie też w pamiętnikach oraz listach samego autora odnajdujemy liczne dowody na jego poczucie humoru. Franz Kafka wykorzystywał bardzo często śmiech jako środek, za którego pomocą zręcznie manipulował swoim wizerunkiem oraz modyfikował relacje z innymi ludźmi. Jako bardzo charakterystyczne jawią się częste opisy spotkań w gronie praskich przyjaciół, które przepełnione były nieskończonymi żartami, beztroskimi błazenadami i „wiecznym śmiechem”. Ta przeżywana wspólnie wesołość miała dla Kafki znaczenie oswobadzające, stanowiła dla niego, jak czytamy w jednym z listów, „iluzję i [...] prawie początek rzeczywistości, pięknego istnienia [niem. Dasein]” (tłumaczenie A. Rutka). Wypróbowana podczas tych spotkań oswobadzająca strategia śmiechu wykorzystywana była również w podejściu pisarza do trawiącej go latami choroby i słabości fizycznej. Humorystyczne lub autoironiczne opisy stanów chorobowych, fobii i lęków związanych z pogarszającym się stanem zdrowia nie należą w Kafkowskich listach do rzadkości. Jako niezwykle intrygujące jawią się funkcja i znaczenie śmiechu w kontekście miłości pisarza do Felice Bauer i Mileny Jasenskiej. Kafce bardzo zależało, aby kobiety, które kochał, widziały w nim mężczyznę wesołego i pełnego humoru. W korespondencji z Felice i Mileną charakterystyczne są pasaże, w których stara się on zaimponować swoim śmiechem czy wręcz przechwala się rolą żartownisia. Nieodłącznym elementem tych trudnych związków z kobietami był strach przed raniącym wyśmianiem ze strony ukochanej. Ów lęk nie jest jednoznaczny i nosi cechy ambiwalentne, gdyż listy zarówno do Felice, jak i do Mileny zawierają wiele próśb o wyśmianie własnych niepewności, lęków i emocjonalnej labilności, jakie towarzyszyły jego rozterkom miłosnym. Ta na pozór paradoksalna potrzeba bycia wyśmianym jest świadectwem spontanicznego poszukiwania przez pisarza oswobadzającej i dystansującej siły śmiechu.