Paradoxe et figures apparentées : quelques observations sur le critère sémantique dans les inventaires rhétoriques

Katarzyna Wołowska

Katarzyna Wołowska Wydział Nauk Humanistycznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski

Słowa kluczowe: paradoks; dyskurs; figura retoryczna; semantyka

Abstrakt

[Abstrakt tylko w j. polskim / Abstract only in Polish]

Paradoks i figury pokrewne: kilka uwag na temat kryterium semantycznego w klasyfikacjach retorycznych

Tradycyjne klasyfikacje zabiegów retorycznych uwzględniają paradoks jako figurę polegającą na połączeniu przeciwieństw w celu zwrócenia uwagi na głębszy, prawdziwy sens wypowiedzenia, nie opisują jednak metodycznie jego mechanizmów semantycznych. Podobnie rzecz ma się z innymi figurami, z których niektóre (jak antanaklaza, antyteza, przeciwieństwo, kontrast, ironia, oksymoron, paradiastola i paronomazja) są intuicyjnie kojarzone z paradoksem ze względu na pewne podobieństwa, oparte głównie na obecności wyraźnych opozycji na poziomie sensu lub, rzadziej, wyrażenia. Różnią się one jednak znacznie na płaszczyźnie morfologiczno-składniowej, która wydaje się podstawowym punktem odniesienia w klasyfikacjach figur retorycznych, podczas gdy kryterium semantyczne, wykazujące w większości przypadków częściową lub całkowitą identyczność mechanizmów, według których działają te figury, zostaje najczęściej pomijane. Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie funkcjonowania paradoksu i figur mu „pokrewnych” w świetle ich wzajemnych związków semantycznych, co pozwala na wyodrębnienie przy pomocy metodologii językoznawczej nowych kategorii klasyfikacji i może stać się punktem wyjścia do bardziej systematycznej hierarchizacji powszechnie znanych figur retorycznych.

Bibliografia

Allemann, B. (1978) : « De l’ironie en tant que principe littéraire », Poétique, 36, 385-398.

Cohen, J. (1979) : « Théorie de la figure », in : T. Todorov, G. Genette (éds.), Sémantique de la poésie, Paris, Seuil, 84-127 (paru originellement dans Communications, 16, 1970).

Douay-Soublin, F. (1996) : « Le Paradoxe et son cortège : de l’Encyclopédie à l’Encyclopédie Méthodique », in : R. Landheer, P.J. Smith, Le paradoxe en linguistique et en littérature, Genève, Droz, coll. « Histoire d’idées et critique littéraire », vol. 350, 221-237.

Ducrot, O. (1984) : « Esquisse d’une théorie polyphonique de l’énonciation », in : Le Dire et le Dit, Paris, Minuit, 173-233.

Dumarsais, C. (1757 / 1988) : Des tropes ou des différents sens, Paris, Flammarion.

Fontanier, P. (1968) : Les figures du discours, Flammarion, Paris.

Giermak-Zielińska, T. (1987) : Étude sur l’antonymie en français, thèse d’État, Warszawa, Université de Varsovie.

Giermak-Zielińska, T. (1988): « Les adjectifs antonymes. Statut logique et interprétation sémantique », Langages, 89, 109-124.

Godart-Wendling, B. (1996) : « ‘Je mens’ : histoires sémantique et logique d’un paradoxe », in : R. Landheer, P. J. Smith, Le paradoxe en linguistique et en littérature, Genève, Droz, coll. « Histoire d’idées et critique littéraire », vol. 350, 17-38.

Greimas, A. J. (1966) : Sémantique structurale, Paris, Larousse.

Groupe μ (1970) : Rhétorique générale, Paris, Seuil.

Groupe μ (1978), « Ironique et iconique », Poétique, 36, 427-442.

Kerbrat-Orecchioni, C. (1976) : « Problématique de l’isotopie », Linguistique et sémiologie, I, 11-33.

Kerbrat-Orecchioni, C. (1978): « Ironie comme trope », Poétique, 36, 108-127.

Kerbrat-Orecchioni, C. (1986): L’Implicite, Paris, Armand Colin.

Lakoff, G. (1972) : « Hedges : a study in meaning criteria and the logic of fuzzy concepts », C.L.S., 8, 183-228.

Landheer, R. (1996) : « Le paradoxe : un mécanisme de bascule », in : R. Landheer, P. J. Smith, Le paradoxe en linguistique et en littérature, Genève, Droz, coll. « Histoire d’idées et critique littéraire », vol. 350, 91-116.

Lyons, J. (1969) : Introduction to theoretical linguistics, Cambridge, Cambridge University Press.

Lyons, J. (1970), Linguistique générale, Paris, Larousse.

Pottier, B. (1974) : Linguistique générale. Théorie et description, Paris, Klincksieck.

Rastier, F. (1987) : Sémantique interprétative, Paris, PUF.

Rastier, F. (2001) : Arts et sciences du texte, Paris, PUF.

Sperber, D. / Wilson, D. (1978) : « Les ironies comme mentions », Poétique, 36, 399-412.

Tuţescu, M. (1996) : « Paradoxe, univers de croyance et pertinence argumentative », in : R. Landheer, P. J. Smith, Le paradoxe en linguistique et en littérature, Genève, Droz, coll. « Histoire d’idées et critique littéraire », vol. 350, 75-90.

Vossius, G.-J. (1643 / 1978) : « Rhétorique de l’ironie (Document) », Poétique, 36, 495-508.

Wołowska, K. (2004) : « La relation de contradiction à l’échelle de la microstructure sémique : l’exemple du SN → nom + SPrép (sans + nom) », Roczniki Humanistyczne, z. 5., t. LII, Lublin, TN KUL, 145-167.