Rozwój sieci parafialnej Kościoła Łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII w.
Abstrakt
The Chełm province, similar to the remaining Ruthenian territories that were part of the Polish Republic, was aland where two great Christian Churches coexisted: the Latin and the Orthodox ones. Polish settler expansion in the Chełm province was accompanied from the middle of the 14th century by afast development of territorial structures of the Latin Church. Formally the beginnings of the Chełm Bishopric go back to 1359 but one can speak about actual functioning of the diocese only from 1417 when it was taken over by Jan Biskupiec.
At the first stage of development of the Church territorial organization the existing system of stronghold centers was used. All the parishes of the district type founded by the King were in towns (Chełm, Hrubieszów, Krasnystaw, Luboml, Ratno, Szczebrzeszyn), which stresses their relation to the town-foundation process. Besides the King's patronage, the Church's, or more precisely the Bishop's, property participated in development and consolidation of the parish network. The Church's fund activity was based on the Chełm Bishops' property. The pastoral institutions in Łyszcz, Skierbieszów, Kumów, Sawin and probably in Dobryniów were founded at the expense of the Diocese's Ordinaries – mainly Jan Biskupiec. The King's and the Bishops' fund movement (dying out as soon as the first half of the 14th century) was outdistanced by parish projects carried out owing to powers and means of the noblemen's property. The nobility did not fail to use the parish organization for economic stimulation of their neighborhood and for improving administration of their lands. This aim was the guiding principle of the 29 noblemen's funds set up until the middle of the thirties of the 17th century.
Altogether 43 parish funds were established in the Chełm province up to 1635. Not all of them were permanent in their character: afew of them vanished completely (3), some churches were translated to new parishes (5), apart of them were reduced to the role of succursal chapels (2). The peak of the fund movement falls on the first half of the 15th century. 50% of all the founding projects were carried out then and all the categories of property participated in it. The proportions of particular types of patronage in the fund movement were not even: noblemen's funds comprised 67%, the King's – 21%, and the Church's – 12%, which probably corresponded to the ownership structure in the Chełm province.
The erected parish churches show aclose correlation to the territories that had been settled for along time. The parish network was afunction and emanated from colonization. Most new churches were founded in the southwest and central parts of the province. The parishes of that region also took pride in being the oldest ones. On the other hand, there was aclear deficiency in development of Church institutions in Polesie Lubelskie and the north-east territories of the Chełm province situated on the right bank of the River Bug, that were backward as far as colonization is concerned. The average parish district comprised 244 km2, that is acircle whose radius was nearly 9 km. The mean area was very high due to the fact that there were only four functioning churches in the Luboml-Ratno region. In the Chełm region there was amodest average number of pastorate institutions, nevertheless in the thirties of the 17th century the parish network comprised the whole Chełm ecumene.
Bibliografia
Abraham W., Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, t.I, Lwów 1904.
Bieńkowski L., Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca wdiecezji chełmskiej (1417-1452) „Roczniki Humanistyczne” 7(1958), z.2, s.187-256.
Bieńkowski L., Nieznany synod diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego w1593 r., „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL” 1961, nr11, s.97-98.
Bieńkowski L., Opis rzymskokatolickiej parafii Pawłów igreckokatolickiej Bezek wdiecezji chełmskiej, „Roczniki Humanistyczne” 9(1961), z.4, s.19-33.
Bieńkowski L., Organizacja Kościoła wschodniego wPolsce, w: Kościół wPolsce, t.II, red. J.Kłoczowski, Kraków 1969, s.781-1049.
Chodyński S., Chełmskie biskupstwo obrządku łacińskiego, w: Encyklopedia kościelna, wyd. M.Nowodworski, t.III, Warszawa 1874, s.242-251.
Czarnecki W., Osadnictwo ziemi chełmskiej XIV-XVI wieku whistoriografii iźródłach, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 40(1992), nr2, s.169-183.
Czarnecki W., Sieć osadnicza ziemi chełmskiej od połowy XIV do połowy XV wieku, „Rocznik Chełmski” 3(1997), s.9-63.
Czarnecki W., Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej wlatach 1451-1510, „Rocznik Chełmski” 5(1999), s.9-59.
Diecezja lubelska. Informator historyczny iadministracyjny, oprac. M.T.Zahajkiewicz, Lublin 1985.
Dunin – Wąsowicz T., Kilka uwag wsprawie działalności misji cystersów na Rusi wXII-XIII wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t.V, red. S.K.Kuczyński, Warszawa 1992, s.161-173.
Fijałek J., Biskupstwa wołyńskie Polski iLitwy wswoich początkach (wXIV/XV w.), „Sprawozdania zCzynności iPosiedzeń Akademii UmiejętnościwKrakowie” 16(1911), nr4, s.9-21.
Fijałek J., Dwaj dominikanie: Jan Biskupiec iJan Falkenberg. Wpięćsetną rocznicę odwołania satyry antypolskiej Falkenberga wRzymie 1424 r., w: Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t.I, Lwów 1925, s.271-348.
Gieysztor A., Początki misji ruskiej biskupstwa lubuskiego, „Nasza Przeszłość” 4(1948), s.83-102.
Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 1991.
Kowalczyk J., Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968.
Kumor B., Chełmska diecezja, w: Encyklopedia Katolicka, t.III, Lublin 1985.
Kumor B., Przeniesienie stolicy biskupiej zChełma do Krasnegostawu (1490), „Archiwa, Biblioteki iMuzea Kościelne” 49(1984), s.371-375.
Kumor B., Zanik iafiliacje parafii warchidiakonacie sądeckim, wojnickim iprepozyturze tarnowskiej (1326-1782), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 11(1964), z.4, s.88 n.
Kurtyka J., Tęczyńscy. Studium zdziejów polskiej elity możnowładczej wśredniowieczu, Kraków 1997.
Lalik T., Organizacje sąsiedzkie wsi średniowiecznej wPolsce – wieś, opole, parafia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 24(1976), nr3, s.440-457.
Litak S., Akta wizytacyjne parafii zXVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL” 1962, nr3, s.41-58.
Litak S., Formowanie sieci parafialnej wŁukowskiem do końca XVI wieku. Studium geograficzno-historyczne, „Roczniki Humanistyczne” 12(1964), z.2, s.5-136.
Litak S., Kościół łaciński wRzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1996.
Litak S., Od reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki wPolsce nowożytnej, Lublin 1994.
Litak S., Struktura ifunkcje parafii wPolsce, w: Kościół wPolsce, t.II, red. J.Kłoczowski, Kraków 1969, s.261-481.
Litak S., Struktura terytorialna Kościoła łacińskiego w1772 r., Materiały do Atlasu Historycznego Chrześcijaństwa wPolsce, t.IV, Lublin 1980.
Matuszewski J., Obiskupstwie lubuskim. Uwagi krytyczno-polemiczne, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2(1949), s.29-139.
Mikula J., Polacy wCzechach iich rola wrozwoju husytyzmu, „Odrodzenie iReformacja wPolsce” 11(1966).
Miszczak A., Pięćsetlecie parafii Siennica Różana, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie” 43(1969), nr1-6, s.133-135.
Müller L., Diecezje wokresie potrydenckim, w: Kościół wPolsce, t.II, red. J.Kłoczowski, Kraków 1969, s.57-257.
Myśliński K., Dzieje kariery politycznej wśredniowiecznej Polsce. Dymitr zGoraja 1340-1400, Lublin 1981.
Pałka P., Kapituła katedralna chełmska obrządku łacińskiego ijej posiedzenia wświetle badań archiwalnych, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL” 1953-1955, nr7.
Pałka P., Nieznane statuty katedralnej kapituły chełmskiej obrządku łacińskiego, „Częstochowskie Studia Teologiczne” 1981-1982, nr9-10, s.343-362.
Pałka P., Obowiązek rezydencji prałatów ikanoników katedralnej kapituły chełmskiej wKrasnymstawie, „Prawo Kanoniczne” 28(1985), nr3-4, s.223-236.
Pałka P., Powstanie iorganizacja wewnętrzna kolegium wikariuszy diecezji chełmskiej, „Prawo Kanoniczne” 20(1977), nr1-2, s.125-136.
Pałka P., Powstanie katedralnej kapituły chełmskiej obrządku łacińskiego wChełmie ijej przeniesienie do Krasnegostawu, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 17(1970), z.5, s.15-26.
Pałka P., Źródła uposażenia kapituły chełmskiej obrządku łacińskiego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 20(1973), z.5, s.29-45.
Pawelec W.F., Biskupstwo chełmskie, „Wiadomości Diecezjalne Lubelskie” 1933, nr8, s.286-290.
Pawłowska A., Diecezja chełmska rzymskokatolicka 1359-1807, „Rocznik Chełmski” 3(1997), s.65-79.
Ploščanskij V. M., Prošloje Cholmskoj Rusi po archivnym dokumentam XV-XVII v. idr. istočnikam. Duchovenstvo, t.II, Cholmskaja eparchia rimsko-kat. cerkvi 1418-1733, Vil'na 1901.
Polski słownik biograficzny, t.I-XXXIV, Kraków 1935-1992.
Sawicki J., Jan Biskupiec biskup chełmski (1377-1452). Szkic biograficzny, „Nasza Przeszłość” 4(1948), s.103-124.
Sikora F., Dymitr zGoraja na Szczebrzeszynie wsłużbie Władysława Jagiełły wlatach 1386-1400, „Studia Historyczne” 29(1986), z.1, s.3-30.
Sochacka A., Jan z Czyżowa namiestnik Władysława Warneńczyka. Kariera rodziny Półkozów wśredniowieczu, Lublin 1993.
Sochaniewicz K., Sitańscy h. Nałęcz na pograniczu chełmsko-bełskim w XIV-XVI w., „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego” 6(1921-1923), s.146-157.
Sochaniewicz K., Wzrost biskupstwa chełmskiego do połowy XV w., „Wschód Polski” 2(1921), nr4-5, s.136-142.
Sochaniewicz K., Ze studiów nad rozsiedleniem szlachty wziemi chełmskiej. Smokowie-Ślepowrony wXV-XVIw.na Chełmszczyźnie, przybysze z Mazowsza, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego” 7(1924-1925), s.175-195.
Stankowa M., Dawny powiat szczebrzeski XIV-XVII w., Warszawa 1975.
Stopniak F., Dzieje kapituły zamojskiej, Lublin 1962.
Szady B., System beneficjalny diecezji chełmskiej wlatach 1600-1621, „Roczniki Humanistyczne” 45(1997), z.2, s.39-68.
Szafran P., Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej wLubelskiem, Lublin 1958.
Szczygieł R., Hrubieszów wokresie staropolskim. Charakterystyka etapów rozwoju miasta, w: Hrubieszów przez dzieje, „Biblioteka Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego” 16(1990), s.21-41.
Szczygieł R., Rola przywilejów lokacyjnych wprocesie powstawania miast wXV-XVII wieku na przykładzie Uchań, „Rocznik Lubelski” 27-28(1985-1986), s.51-59.
Szymański J., Kanonicy opatowscy wplanach polityki ruskiej zprzełomu XII iXIII wieku, „Przegląd Historyczny” 56(1965), z.3, s.388-396.
Szymański J., Biskupstwa polskie wwiekach średnich. Organizacja ifunkcje, w: Kościół wPolsce, t.I, red. J.Kłoczowski, Kraków 1966.
Trajdos T.M., Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony iLitwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386-1434), t.I, Wrocław 1983.
Wadowski J.A., Wiadomości oprofesorach Akademii Zamojskiej, Warszawa 1899-1900.
Wawrzyńczyk A., Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu wXV iXVI wieku, Wrocław 1951.
Weiss A., Organizacja diecezji lubuskiej wśredniowieczu, w: Studia Kościelno-Historyczne, t. I, Lublin 1977.
Wiśniowski E., Kościół na ziemiach polskich wśredniowieczu, w: Historia Kościoła, t.II, red. L.J.Rogier,R.Aubert, M.D.Knowels, Warszawa 1988, s.417-469.
Wiśniowski E., Rozwój organizacji parafialnej wPolsce do czasów reformacji, w: Kościół wPolsce, t.I, red. J.Kłoczowski, Kraków 1966, s.237-372.
Wiśniowski E., Rozwój sieci parafialnej wprepozyturze wiślickiej wśredniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965.
Copyright (c) 2000 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
