Legenda De sancto Adalberto episcopo oraz Miracula sancti Adalberti. Studium źródłoznawcze

  • Grzegorz Gromadzki

Abstrakt

The paper presents two hagiographic sources concerning St Adalbert, e.g. De sancto Adalberto episcopo the so-called Tempore illo (from the turn of the 12th and 13th centuries) and Miracula sancti Adalberti (the 2nd half of the 13th c.). The author claims that they are the portraits of Adalbert, and that is why he uses similar methods to those which are employed when analyzing a painting. The author makes reference to B. Uspieński’s investigations into the similarities between painting and literary work. The paper consists of three parts. The first one entitled „Material and Form” presents the construction of the compositions, their language with particular emphasis laid on „colores rhetorici” and the occurrence of historical and legendary contents. The investigations prove that in the case of Tempore illo we deal with a hagiographic legend which arose as a resullt of a recast of two Adalbert’s vita (Vita prior and Vita altera). On the other hand Miracula sancti Adalberti are the so-called legend abbreviated by the genre which originated in the 13th c. in the group of mendicant religious orders. After formal considerations (part 1) in part 2 and 3 the author presents the portrait of Adalbert contained in those two sources. Part 2 is entilled „Background” and presents the categories which surround the main hero. The following categories have been distinguished: time and space, nature, people and supernatural creatures. All those categories are unconditionally subordinate to the figure of Adalbert. The only reason why they are in the text is to better show the person of the saint. Part 3 entitled „Figure” presents the personality pattern of Adalbert contained in those two hagiographic writings. The analysis was carried out at two levels: „static” in which the following „determinants of sanctity” have been distinguished e.g. personality traits which constitute the sanctity of the main hero. In the case of Tempore illo there are eight of them (priest, ascetic, benefactor, pilgrim, missionary, martyr, worker of miracles, national hero), five in Miracula sancti Adalberti (priest, missionary, martyr, worker of miracles, national hero). The „dynamic level” presents the stages of Adalbert’s life with particular emphasis on the so-called rites of transition. The personality pattern of Adalbert boosted in Tempore illo and Miracula sancti Adalbert is markelly different from the pattern in the two earlier vita of the saint. In Vita prior and Vita altera Adalbert is presented first of all as a perfect monk who for the toil of his life was granted „a palm of martyrdom”. Nevertheless, in the sources which are the basis of the present paper he is described as a man of action who after initial failures in Czechoslovakia carries out a fruitful missionary and pastoral (first of all in Poland) activity disrupted by his martyr’s death in Prussia.

Bibliografia

Aigrain R., L’hagiographie. Ses sources, ses méthodes, son histoire, Paris 1953.
Arbusow L., Colores rhetorici, Göttingen 1948.
Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895.
Borawska D., Z dziejów jednej legendy. W sprawie genezy kultu św. Stanisława biskupa, Warszawa 1950.
Boureau A., L’inceste de Judas. Essai sur la genèse de la haine antisémite au XIIe siècle, „Nouvelle Revue de Psychanalyse”, 33(1986), s.25-41.
Curtius E. R., Topika, „Pamiętnik Literacki”, 63(1972), z.1, s.231-265.
Czaplewski P., Święty Wojciech i książę pomorski wraz z żoną w legendzie „Tempore illo”, „Nasza Przeszłość”, 6(1957), s.301-309.
Czarnowski S., Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Św. Patryk bohater narodowy Irlandii, [w:] tenże, Dzieła, t. IV, Warszawa 1956.
Danielski W., Kult św. Wojciecha na ziemiach polskich w świetle przedtrydenckich ksiąg liturgicznych. (Studium historyczno-liturgiczne), Lublin 1967 (mps).
Delehaye H., Cinq leçons sur la méthode hagiographique, Bruxelles 1934.
Delehaye H., Les légendes hagiographiques, Bruxelles 19554.
Deptuła Cz., Biskup i władca (Z problematyki ideologii państwowej i świadomości narodowej polskiego średniowiecza), „Więź”, 9(1968), s.42-64.
Deptuła Cz., Niektóre aspekty stosunków Polski z cesarstwem w wieku XII, [w:] Polska w Europie. Studia historyczne, red. H.Zins, Lublin 1968, s.35-92.
Deptuła Cz., Średniowieczne mity genezy Polski, „Znak”, 233-234(1973), s.1366-1403.
Deptuła Cz., Witkowska A., Wzorce ideowe zachowań ludzkich w XII i XIII wieku, [w:] Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo − społeczeństwo − kultura, red. A. Gieysztor, Warszawa 1972, s.119-159.
Dobrowolski K., Żywot św. Jacka. Ze studiów nad hagiografią średniowieczną, „Rocznik Krakowski”, 20(1926), s.20-39.
Dowiat J., Środki przekazywania myśli, [w:] Kultura Polski średniowiecznej X-XIII w., red. tenże, Warszawa 1985, s.193-251.
Duby G., Les trois ordres ou l’imaginaire du féodalisme, Paris 1978.
Fijałek J., Żywoty, pasje i cuda św. Wojciecha, [w:] Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 1925, Lwów, s.5n.
Genicot L., Le XIIIe siècle européen, Paris 1968.
van Gennep A., Les rites de passage. Étude systématique des rites, New York 1969 (reprint).
Geremek B., Człowiek i czas: jedność kultury średniowiecznej, [w:] Kultura Polski średniowiecznej X-XIII w., red. J.Dowiat, Warszawa 1985, s.432-482.
Geremek B., Fabuła, konwencja i źródło. Utwór literacki w badaniu kultury średniowiecznej, [w:] Dzieło literackie jako źródło historyczne, red. Z. Stefanowska, J. Sławiński, Warszawa 1978, s.114-146.
Geremek B., Wyobraźnia czasowa polskiego dziejopisarstwa średniowiecznego, Stud. Źródł., 22(1977), s.1-17.
Gieysztor A., Dobrowolne ubóstwo, ucieczka od świata i średniowieczny kult św. Aleksego. [w:] Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej, kom. red. J.Dowiat [i in.], Warszawa 1972, s.21-40.
Gieysztor A., Drzwi Gnieźnieńskie jako wyraz polskiej świadomości narodowościowej w XII wieku, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, red. M.Walicki, t.I, Wrocław 1956, s.1-19.
LeGoff J., Au Moyen Age: Temps de l’Église et temps du marchand, [w:] tenże, Pour une autre Moyen Age. Temps, tr avail et culture en Occident: 18 essais, Paris 1977, s.46-65.
Le Goff J., Kultura średniowiecznej Europy, przeł. H.Szumańska-Grossowa, Warszawa 1970.
Le Goff J., Les mentalités: une histoire ambiguë, [w:] Faire de l’histoire. Nouveaux objets, red. J.Le Goff, P.Nora, t.III, Paris 1974, s.76-94.
Le Goff J., Note sur société tripartie, ideologie monarchique et renouveau économique dans la chrétienté du IXe au XIIe siècle, [w:] tenże, Pour un autre Moyen Âge. Temps, travail et culture en Occident: 18 essais, Paris 1978, s.80-90.
Le Goff J., Sny średniowiecza, „Teksty”, 2(1973), s.24-42.
Günter H., Psychologie de la lègende. Introduction à une hagiographie scientifique, Paris 1954.
Guriewicz A., Kategorie kultury średniowiecznej, Warszawa 1976.
Guriewicz A., Tripartitio christiana − tripartitio scandinavica. W sprawie interpretacji „Pieśni o Rigu”, „Kwartalnik Historyczny”, 80(1973), z.3, s.547-567.
Guriewicz A., Z historii groteski. „Góra” i „dół” w średniowiecznej literaturze łacińskiej, „Pamiętnik Literacki”, 70(1979), z.4, s.339-354.
Józefowiczówna K., Trzemeszno − klasztor św. Wojciecha w dwu pierwszych wiekach istnienia, Warszawa−Poznań 1978.
Karwasińska J., Drzwi Gnieźnieńskie a rozwój legendy o biskupie Wojciechu, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, red. M. Walicki, t. I, Wrocław 1956, s.20-41.
KarwasińskaJ., Studia krytyczne nad żywotami św. Wojciecha bpa praskiego, Stud. Źródł., 2(1958), s.41-79; 4(1959), s.10-32; 9(1964), s.15-45; 11(1966), s.67-78; 18(1973), s.37-44.
Karwasińska J., Wojciech-Adalbert, [w:] Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny, red. R.Gustaw, t. II, Poznań−Warszawa−Lublin 1972, s.572-589.
Kiersnowski R., O brakteatach z czasów Bolesława Krzywoustego i roli kultu św. Wojciecha w Polsce, „Wiadomości Numizmatyczne”, 3(1959), s.147-167.
Kłoczowski J., Wspólnoty chrześcijańskie. Grupy życia wspólnego w chrześcijaństwie zachodnim od starożytności do XV wieku, Kraków 1964.
Koczy L., Misje polskie w Prusach i na Pomorzu za czasów Bolesławów, „Annales Missiologicae”, 6(1934), s.52-186.
Kürbis B., Sacrum i profanum. Dwie wizje władzy w polskim średniowieczu, Stud. Źródł., 22(1977), s.19-40.
Kürbis B., Wizerunki Piastów w opiniach dziejopisarskich, [w:] Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, red. R. Heck, Wrocław 1975, s.196-228.
Labuda G., Św. Wojciech w literaturze i legendzie średniowiecznej, [w:] Święty Wojciech. 997-1947, Gniezno 1947, s.89-112.
Van der Leeuw G., Fenomenologia religii, tłum. J .Prokopiuk, Warszawa 1978.
Lewis C.S., Odrzucony obraz, Warszawa 1986.
Likowski H., Geneza święta „translatio s. Adalberti” w Kościele polskim. Rozwiązanie sprawy o relikwie św. Wojciecha, „Kwartalnik Teologiczny Wileński”, 1-2(1923)).
ŁotmanJ., O pojęciu przestrzeni geograficznej w średniowiecznych tekstach staroruskich, „Teksty”, 3(1974), s.93-103.
ManteuffelT., Papiestwo i cystersi. Ze szczególnym uwzględnieniem ich roli w Polsce na przełomie XII i XIII w., Warszawa 1955.
Nowacki J., Z dziejów kultu św. Wojciecha w Polsce, [w:] Święty Wojciech. 997-1947, Gniezno 1947, s.133-177.
Nowicka E., Wzór osobowy świętego w średniowieczu, [w:] Moralność i społeczeństwo. Księga jubileuszowa dla Marii Ossowskiej, Warszawa 1969, s.256-285.
Ossowska M., Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 19862.
Polski słownik biograficzny, red. W. Konopczyński, t. II, Kraków 1936.
Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiary. Historia i filozofia w myśli średniowiecza, Warszawa 1968.
Silnicki T., Święty Wojciech − człowiek i święty oraz jego działalność na tle epoki, [w:] Święty Wojciech. 997-1947, Gniezno 1947, s.23-71.
Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, t.I-VIII, Wrocław−Warszawa−Kraków 1961-1982.
Szołdrski W., Kult św. Wojciecha poza Polską, „Homo Dei”, 21(1952), s.80-94.
Szołdrski W., Z dziejów kultu św. Wojciecha, „Ateneum Kapłańskie”, 39(1947), s.313-323.
Uspieński B., Strukturalna wspólnota różnych rodzajów sztuki (na przykładzie malarstwa i literatury), [w:] Semiotyka kultury, red. E. Janus, M. R. Mayenowa, Warszawa 1975, s.211-242.
Voigt H.G., Adalbert von Prag. Ein Beitrag zur Geschichte der Kirche und des Mönchtums im zehnten Jahrhundert, Berlin 1898.
Witkowska A., Hagiografia, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t.I, Lublin 1974, s.337-357.
Witkowska A., Miracula średniowieczne. Forma przekazu i możliwości badawcze, Stud. Źródł., 22(1977), s.83-87.
Witkowska A., Przemiany XIII wieku (1198-1320), [w:] Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966-1945, red. J. Kłoczowski, Lublin 1980, s.55-72.
Witkowska A., Vita sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis jako źródło hagiograficzne, „Roczniki Humanistyczne”, 10(1961), z.2, s.41-166.
Witkowska A., Wstęp do: Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny, red. R. Gustaw, t. I, Poznań−Warszawa−Lublin 1971, s.11-48.
Opublikowane
2019-07-05
Dział
Artykuły