Muzykujące istoty nieziemskie: kulturowe przemiany obrzędowej antymuzyki i antyinstrumentów

Zbigniew Jerzy Przerembski

doi:10.18290/rh227012.9

Zbigniew Jerzy Przerembski Uniwersytet Wrocławski https://orcid.org/0000-0002-1871-8331

DOI: https://doi.org/10.18290/rh227012.9

Słowa kluczowe: muzykujące istoty nieziemskie, antymuzyka, antyinstrumenty, przemiany kultury ludowej

Abstrakt

Artykuł nawiązuje do znamiennych dla kultury europejskiej od czasów średniowiecza, przez nowożytność, do współczesności wyobrażeń istot nieziemskich, tak dobrych jak i złych, grających na różnych instrumentach muzycznych. W kulturze ludowej dokumentowano (głównie od XIX wieku) zjawisko rytalnej wrzawy, czynionej także na tzw. antyinstrumentach i zwanej antymuzyką.

Współcześnie, w dobie folkloru scenicznego, na Kaszubach dawne obrzędowe antyinstrumenty: skrzypce diabelskie i burczybas, stały się instrumentami perkusyjnymi w kaszubskich kapelach ludowych. Pełnią one w nich dodatkową, a może podstawową funkcję – znaku tożsamości regionalnej Kaszubów. Tematyka muzykujących istot nadprzyrodzonych stała się modna w współczesnej sztuce ludowej w Polsce. Nierzadko przedstawiane są muzykujące anioły, ale też diabły, różnymi instrumentami, także ludowymi. Zanik tradycyjnej wiary w ludową, metafizyczną wizję świata umożliwił „wyposażenie” diabłów w antyinstrumenty, które długo były ludzką bronią przeciwko nim. W sztuce ludowej wyobrażenia tego rodzaju nabrały charakteru groteskowego.

Bibliografia

Aengenvoort, Johannes. „Musikgeschichtliche Einordnung der Instrumente des Engelchores”. Karl Johannes Heyer. Das barocke Chorgestühl in Schlesien. Eine Darstellung der Chorgestühle und ein Beitrag zur Geschichte von Kunst und Kunsthandwerk im Barock. Weidlich Verlag, 1977, ss. 139-144.

Baranowski, Bogdan. Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1951.

Buchner, Alexander. Musikinstrumente von den Anfängen bis zur Gegenwart. Artia, 1971.

Habenicht, Gottfried. „Die rumänischen Sackpfeifen”. Jahrbuch für Volksliedforschung, t. 19, ss. 117-150.

Heise, Birgit. „Darstellungen musizierender Engel in und an mitteldeutschen Kirchen vom 14. bis zum 16. Jahrhundert”. Ikonographische Zeugnisse zu Musikinstrumenten in Mitteleuropa, t. 18, red. Günter Fleischhauer, Monika Lustig, Wolfgang Ruf i Frieder Zschoch. Stifung Kloster Michaelstein, 2000, ss. 73-88.

Nowak, Romuald. „«Orkiestra anielska» w rzeźbie śląskiej XVII i XVIII wieku”. Musica sacra. Motywy muzyczne w sztuce śląskiej XIII-XVIII w., katalog wystawy, red. Maria Zduniak, Romuald Nowak, Aniela Kolbuszewska i Alicja Knast, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 1997, ss. 26-71.

Parandowski, Jan. Mitologia: wierzenia i podania Greków i Rzymian. Czytelnik, 1965.

Przerembski, Zbigniew Jerzy. „Antymuzyka i antyinstrumenty w tradycji kulturowej Polski”. Muzyka, nr 2, 2021, ss. 121-140.

Przerembski, Zbigniew Jerzy. Dudy: dzieje instrumentu w kulturze staropolskiej. Instytut Sztuki PAN, 2006.

Przerembski, Zbigniew Jerzy. Dudy: instrument mało znany polskim ludoznawcom. Instytut Sztuki PAN, Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 2007.

Przerembski Zbigniew Jerzy. Dudy: metamorfozy instrumentu w odrodzonej Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2020.

Przerembski Zbigniew Jerzy. „Postać muzykanta w polskiej sztuce ludowej – od uogólnienia do «studium przypadku»”. Kulturowe wymiary pogranicza, red. Bożena Lewandowska, Zakopiańskie Centrum Kultury, 2016, ss. 46-64.

Saban, Laryssa „«Dudki» na Huculszczynie”. VI Conferentia Investigatorum Musicae Popularis Russiae Rubrae Regionumque Finitimarum. Materiały, red. Bohdan Łukaniuk, Ministerstwo Kultury ta Mystectw Ukrajiny; Wyszczyj muzycznyj instytut im. M. Lysenka u Lwowi, Kafedra muzycznoji folkłorystyky, Naukowodoslidna łaboratorija muzycznoji etnołogiji; Lwiwśka orhanizacija spiłki kompozytoriw Ukrajiny. Folkłorystyczna komisija, 1955, ss. 43- 53.

Salmen, Walter, i Gabriele. Bilder zur Musikgeschichte Ostmitteleuropas. Bärenreiter, 1992.

Scombor, Márton. Mártona Scombora podróż do Gdańska. Tłumaczył Jan Ślaski. Oficyna Gdańska, 2012.

Schmidt, Ernst Eugen. Sackpfeifen in Schwaben. Die Wiederentdeckung eines vergessenen Volksmusikinstruments, mit Beiträgen von Georg Balling, Fritz Schneider, Manfred Stingel. Schwäbisches Kulturarchiv des Schwäbischen Albvereins; Verlag des Schwäbischen Albvereins, 1997.

Tammen, Björn R. „Engel unter Mönchen. Das Chorgestühl der Klosterkirche St. Godehard in Hildesheim (1466)”. Ikonographische Zeugnisse zu Musikinstrumenten in Mitteleuropa, t. 18, red. Günter Fleischhauer, Monika Lustig, Wolfgang Ruf i Frieder Zschoch. Stifung Kloster Michaelstein, 2000, ss. 59-72.

Thibout, Marc. „Le concert d’anges de la chapelle du Château de La Clayette”. La Revue des arts, t. 3, 1953, ss. 135-140.

Worzała, Elwira. Józef Semmerling – Rzeźbiarz z Krokowskiej Ziemi. Krokowa 2017.

Zíbrt, Čeněk. Jak se kdy v Čechách tancovalo. Dějiny tance v Čechách, na Moravě, ve Slezsku a na Slovensku od nejstarši doby až do konce 19. století se zvláštním zřetelem k dějinam tance vůbec. F. Šimáček, 1895.