Pobożne chrześcijanki czekają na zmartwychwstanie – wizerunki kobiet w rzymskim malarstwie katakumbowym

Bożena Iwaszkiewicz-Wronikowska

doi:10.18290/rh22704.1

Bożena Iwaszkiewicz-Wronikowska Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Polska (prof. emerytowany) https://orcid.org/0000-0002-9499-9411

Słowa kluczowe: portrety zmarłych, orantki, sztuka wczesnochrześcijańska, sztuka sepulkralna, katakumby Rzymu, malarstwo katakumbowe

Abstrakt

Preferowaną w malarstwie katakumbowym Rzymu formą autoprezentacji, ale zapewne też upamiętnienia zmarłych chrześcijanek było przedstawianie ich w postawie modlitewnej – w pobliżu lokulusów i arkosoliów niemal na każdym kroku spotkać można było postaci kobiece, z czasem coraz bardziej zindywidualizowane i wyraziste, które modliły się, kierując ręce ku górze lub rozpościerając je na boki na wzór postawy Jezusa na krzyżu. Gest modlitewny, wyeksponowany również w portretach w formie popiersi, miał przekonywać o pobożności (pietas), jaka cechowała zmarłe chrześcijanki za życia i która pozwalała im żywić nadzieję, że za sprawą Chrystusa-Dobrego Pasterza zmartwychwstaną i osiągną życie wieczne tam, gdzie nadal trwać będą w nieustającej modlitwie (uwielbienia? dziękczynienia? błagalnej?).

Bibliografia

Antoniewicz, Włodzimierz. „Le motif de l’orant dans l’art néolithique”. Archeologia Polona, t. 11, 1969, ss. 199-219.

Arcà, Andrea. „Chronology and Interpretation of the ‘Praying Figures’ in Valcamonica Rock Art”. Archeologia e arte rupestre: l’Europa – le Alpi – la Valcamonica. Atti del convegno di studi, 2-5 otttobre 1997, Darfo Boario Terme, red. Rina La Guardia, Cooperativa Archeologica Le Orme dell’Uomo, 2001, ss. 185-198.

Aristoteles/Apuleius. Über die Welt, ed. Kai Brodersen, De Gruyter, 2019.

Bisconti, Fabrizio, i Daniela Nuzzo. „Scavi di restauro nella regione della Velata”. Rivista di archeologia cristiana, t. 77, 2001, ss. 7-95.

Bisconti, Fabrizio, redaktor. Catacombe di Domitilla. Restauri nel tempo. Pontificia Commissione di Archeologia Sacra, 2017.

Bisconti, Fabrizio. „Contributo all’interpretazione dell’attegiamento di orante”. Vetera Christiana, t. 17, 1980, ss. 17-27.

Bisconti, Fabrizio. „I volti degli aristocratici nella tarda antichità. Fisionomie e ritratti nelle catacombe romane e napoletane”. Aristocrazie e società fra transizione romano-germanica e alto medioevo. Atti del Convegno internazionale di studi, Cimitile, Santa Maria Capua Vetere 14-15 giugno 2012, red. Carlo Ebanista i Marcello Rotili, Tavolario Edizioni, 2015. Giornate sulla tarda antichità e il medioevo, 6.

Bisconti, Fabrizio. „Il cubicolo degli apostoli in S. Tecla. Un complesso iconografico tra arte funeraria e decorazione monumentale”. Il cubicolo degli apostoli nelle catacombe romane di S. Tecla. Cronaca di una scoperta, red. Barbara Mazzei, Pontificia Commissione di Archeologia Sacra, 2010, ss. 185-230 .

Bisconti, Fabrizio. „L’emorroissa di Nicerus. Vari pensieri dopo i restauri degli affreschi delle catacombe dei SS. Pietro e Marcellino”. Rivista di archeologia cristiana, t. 93, 2017, ss. 7-48.

Bisconti, Fabrizio. „Letteratura patristica ed iconografica paleocristiana”. Complementi interdisciplinari di patrologia, red. Antonio Quacquarelli, Città Nuova, 1989, ss. 367-412.

Bisconti, Fabrizio. „Lo sguardo della fanciulla. Ritratto e fisionomia nella pittura catacombale”. Rivista di archeologia cristiana, t. 89, 2013, s. 53-84.

Bisconti, Fabrizio. Mestieri nelle catacombe romane. Appunti sul declino dell’iconografia del reale nei cimiteri cristiani di Roma. Pontificia Commissione di Archeologia Sacra, 2000.

Bisconti, Fabrizio. „Nuovi affreschi dal cimitero della ex Vigna Chiaraviglio”. Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia. Rendiconti, t. 73, 2000-2001, ss. 3-42.

Bisconti, Fabrizio. „Prime decorazioni nelle catacombe romane. Prove di laboratorio, invenzioni e remakes”. Origine delle catacombe romane. Atti della giornata tematica dei Seminari di Archeologia Cristiana (Roma 21 marzo 2005), red. Vincenzo Fiocchi Nicolai i Jean Guyon, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 2006, s. 65-89.

Bisconti, Fabrizio. „Primi passi di un’arte cristiana. I processi di definizione e l’evoluzione dei significati”. Antiquité Tardive, t. 19, 2011, ss. 35-46.

Bisconti, Fabrizio. „Ritorno a Priscilla. Ultimi pensieri sul cubicolo di Lazzaro”. Rivista di archeologia cristiana, t. 90, 2014, s. 95-147.

Bisconti, Fabrizio. „Scoperta di nuovi affreschi nelle catacombe di Priscilla”. Fabrizio Bisconti, Raffaella Giuliani i Barbara Mazzei. La catacomba di Priscilla. Il complesso, i restauri, il museo. Tau, 2013, ss. 37-89.

Bisconti, Fabrizio. „Simboli e racconti. Cicli, narrazioni, abbreviazioni e sintesi nell’arte cristiana antica”. Quaderni digitali di archeologia postclassica, t. 13, 2018, ss. 49-70.

Bisconti, Fabrizio. „Sulla concezione figurativa dell’«habitat» paradisiaco. A proposito di un affresco romano poco noto”. Rivista di archeologia cristiana, t. 66, 1990, ss. 25-80.

Bisconti, Fabrizio. „Un singolare esempio di iconografia «attitudinale»: note su una pittura del cimitero «ad duas lauros»”. Memoriam sanctorum venerantes: miscellanea in onore di Monsignor Victor Saxer. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1992, ss. 28-31. Studi di antichità cristiana, 48.

Bisconti, Fabrizio. „L1-L2, A1-A6, X-Y, C-E. Relitti iconografici e nuovi tracciati figurativi alle origini della pittura catacombale romana”. Rivista di archeologia cristiana, t. 85, 2009, ss. 7-54

Bonacasa Carra, Rosa Maria. „I ritratti nella pittura funeraria paleocristiana”. Aurea Roma. Dalla città pagana alla città cristiana, red. Eugenio La Rocca i Serena Ensoli, L’Erma di Bretschneider 2000, ss. 317-322.

Bonansea, Nicoletta. Simbolo e narrazione. Linee di sviluppo formali e ideologiche dell’iconografia di Giona tra III e IV secolo. Fondazione Centro italiano di studi sull’alto medioevo, 2013.

Bordino, Chiara. I Padri della Chiesa e le immagini. Tesi di dottorato, Università della Tuscia, hdl.handle.net/2067/1027. Dostęp 15.02.2022.

Bosio, Antonio. Roma sotterranea. Roma, 1632.

Braconi, Matteo. „Forme e codici dell’autorappresentazione dei defunti nell’immaginario figurativo della pittura catacombale”. Rivista di archeologia cristiana, t. 92, 2016, ss. 35-83.

Braconi, Matteo. „L’immaginario figurativo dei defunti nelle catacombe di Domitilla a Roma: sagome, bozzetti e ritratti”. Catacombe di Domitilla. Restauri nel tempo, red. Fabrizio Bisconti, Tau, 2017, ss. 33-45.

Braconi, Matteo. „Le cappelle dei Sacramenti e Joseph Wilpert. I programmi decorativi dei cubicoli dell’Area I al vaglio della critica del passato”. Rivista di archeologia cristiana, t. 85, 2009, ss. 77-106.

Caillaud, Aurélien. „La figure du commanditaire dans l’art funéraire des catacombes de Rome (IIIe-VIe siècles)”. La culture des commanditaires. L’œuvre, et l’empreinte. Actes de la journée d’étude, red. Sulamith Brodbeck i Anne-Orange Poilpré, HiCSA Editions, 2015, ss. 66-121.

Dagens, Claude. „A propos du cubiculum de la ‘velatio’”. Rivista di archeologia cristiana, t. 47, 1971, s. 119-129.

De Rossi, Giovanni Battista. Inscriptiones christianae Urbis Romae septimo saeculo antiquiores, t. 1. Roma, 1857-1861.

Deckers, Johannes Georg, Gabriele Mietke i Albrecht Weiland. Die Katakombe „Anonima di via Anapo”. Repertorium der Malereien. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1991.

Deckers, Johannes Georg, Gabriele Mietke i Albrecht Weiland. Die Katakombe „Commodilla”. Repertorium der Malereien. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1994.

Deckers, Johannes Georg, Hans Reinhard Seeliger i Gabriele Mietke. Die Katakombe „Santi Marcellino e Pietro”. Repertorium der Malereien, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1987.

Delumeau, Jean, Historia Raju. Ogród rozkoszy. Tłum. Eligia Bąkowska, Aletheia, 1996.

Dresken-Weiland, Jutta, Andreas Angerstorfer i Andreas Merkt, redaktorzy. Himmel, Paradies, Schalom. Tod und Jenseits in christlichen und jüdischen Grabinschriften der Antike. Schnell & Steiner, 2012.

Dresken-Weiland, Jutta. „Das Paradies in frühchristlichen Texten und Bildern”. Infinitum: Imagination, Entgrenzung und Exzess, red. Michael Neumann, Königshausen und Neumann, 2019, ss. 79-100.

Dresken-Weiland, Jutta. „Die Auferstehung des Fleisches in den frühchristlichen Grabinschriften”. The Human Body in Death and Resurrection, red. Tobias Nicklas, Friedrich V. Reiterer i Joseph Verheyden, Walter de Gruyter, 2009, ss. 371-389.

Dresken-Weiland, Jutta. „Vorstellungen von Tod und Jenseits in den frühchristlichen Grabinschriften des 3.-6. Jhs. in Rom, Italien und Africa”. Römische Quartalschrift, t. 101, nr 3/4, 2006, ss. 289-312.

Dresken-Weiland, Jutta. Bild, Grab und Wort: Untersuchungen zu Jenseitsvorstellungen von Christen des 3. und 4. Jahrhunderts. Schnell & Steiner, 2010.

Dulaey, Martine. „La parabole de la brebis perdue dans l’Eglise ancienne: de l’exégèse à l’iconographie”. Revue des études augustiniennes, t. 39, 1993, ss. 3-22.

Dulaey, Martine. I simboli cristiani. Catechesi e Bibbia (I-VI secolo). Tłum. Bruno Pistocchi, San Paolo Edizioni, 2004.

Duval, Yvette. Auprès des saints corps et âme. L’inhumation „ad sanctos” dans la chrétienté d’Orient et d’Occident du IIIe siècle au VIIe siècle. Études augustiniennes, 1988.

Ferrua, Antonio (wyd.). Inscriptiones christianae urbis Romae septimo saeculo antiquiores. Nova Series, VI. Pontificium Institutum Archaeologiae Christianae, 1975

Ferrua, Antonio. The Unknowm Catacomb. A Unique Discovery of Early Christian Art. Tłum. Iain Inglis, Geddes and Grosset, 1991.

Février, Paul-Albert, „Les peintures de la catacombe de Priscille. Deux scènes relatives à la vie intellectuelle”. Mélanges d’archéologie et d’histoire, t. 71, 1959, ss. 301-319.

Filacchione, Penelope. „L’orante cristiana tra simbologia e iconografia del reale”. Salesianum, t. 67, 2005, s. 157-169..

Filarska, Barbara. Początki sztuki chrześcijańskiej. Towarzystwo Naukowe KUL, 1984.

Fiocchi Nicolai, Vincenzo, Fabrizio Bisconti i Danilo Mazzoleni. Le Catacombe cristiane di Roma. Origini, sviluppo, apparati decorativi, documentazione epigrafica. Schnell & Steiner, 1998.

Fiocchi Nicolai, Vincenzo. Strutture funerarie ed edifici di culto paleocristiani di Roma dal IV al VI secolo. Pontificia Commissione di Archeologia Sacra, 2001.

Fiocchi Nicolai, Vincenzo, Fabrizio Bisconti i Danilo Mazzoleni. Le Catacombe cristiane di Roma. Origini, sviluppo, apparati decorativi, documentazione epigrafica. Schnell & Steiner, 1998.

Ghilardi, Massimiliano. „Oratoriani e gesuiti alla conquista della Roma Sotterranea nella prima età moderna”. Archivio italiano per la storia della pietà, t. 22, 2009, ss. 183-231.

Giuliani, Raffaella. „Il restauro dell’arcosolio di Veneranda nelle Catacombe di Domitilla sulla via Ardeatina”. Rivista di archeologia cristiana, t. 70, 1994, ss. 61-87 .

Giuntella, Anna Maria, „Orante”. Nuovo Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, t. 2, red. Angelo Di Berardino, Marietti, 2007, kol. 3640-3642.

Grabar, André. Christian Iconography: A Study of Its Origins. Princeton University Press, 1968.

Hadzisteliou Price, Theodora. Kourotrophos. Cults and representations of the Greek nursing deities. Brill, 1978. Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society, 8.

Heid, Stefan, „Gebetshaltung und Ostung in frühchristlicher Zeit”. Rivista di archeologia cristiana, t. 82, 2006 [2008], s. 347-404

Himmelmann, Nikolaus. Über Hirten-Genre in der antiken Kunst. VS Verlag für Sozialwissenschaften, 1980.

Huskinson, Janet M. Concordia Apostolorum. Christian Propaganda at Rome in the Fourth and Fifth Centuries. A Study in Early Christian Iconography and Iconology. B.A.R., 1982.

Iwaszkiewicz-Wronikowska, Bożena. „Głoszenie słowa. Kilka uwag na temat motywu księgi w ikonografii wczesnochrześcijańskiej”. Vox Patrum, t. 23, 2003, t. 44-45, ss. 131-142.

Iwaszkiewicz-Wronikowska, Bożena. „Najstarsze miejsca kultu męczenników w Rzymie”. Męczennicy w świecie późnego antyku, red. Bożena Iwaszkiewicz-Wronikowska i Daniel Próchniak, Towarzystwo Naukowe KUL, 2004, s. 149-175. Sympozja Kazimierskie, IV.

Iwaszkiewicz-Wronikowska, Bożena. „Najstarszy w ikonografii ołtarz chrześcijański?”. Ofiara – kapłan – ołtarz w świecie późnego antyku, red. Bożena Iwaszkiewicz-Wronikowska i Daniel Próchniak, Towarzystwo Naukowe KUL, 2008, ss. 145-156. Sympozja Kazimierskie, VI.

Iwaszkiewicz-Wronikowska, Bożena. „Orant”. Encyklopedia katolicka, t. 14, Towarzystwo Naukowe KUL, 2010, kol. 706-708.

Jaegerschmid, Adelgundis, „‘Revelata Facie’. Überlegungen zu einem römischen Katakomben Bild”. Tortulae. Studien zu altchristlichen und byzantinischen Monumenten, red. Walter Nikolaus Schumacher, Herder, 1966, s. 172-177.

Jaegerschmid, Adelgundis. „Die römischen Katakomben und ihr Bildprogramm”. Teologiska föreningens i Uppsala förhandlingar [Acta Societatis Theologicae Upsaliensis], 1960, ss. 123-169 .

Jastrzębowska, Elżbieta. „Scena Quo vadis w dekoracji sarkofagów”. Warszawskie Studia Teologiczne, t. 20, z. 2, 2007, ss. 159-175.

Jastrzębowska, Elżbieta. Podziemia antycznego Rzymu. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2014. Studia Europaea Gnesnensia. Monografie, IV.

Kelly, John N.D. Początki doktryny chrześcijańskiej. Tłum. Julia Mrukówna, Instytut Wydawniczy PAX, 1988.

Kirsch, Johann Peter. „Un gruppo di cripte dipinte inedite del cimitero dei SS. Pietro e Marcellino sulla via Labicana”. Rivista di archeologia cristiana, t. 7, 1930, ss. 203-234.

Klauser, Theodor. „Studien für Entstehungsgeschichte, II”. Jahrbuch für Antike und Christentum, t. 2, 1959, ss. 115-145.

Klauser, Theodor. „Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst, IX”. Jahrbuch für Antike und Christentum, t. 10, 1967, ss. 82-120.

Koch, Guntram. Frühchristliche Sarkophage. C.H. Beck, 2000. Handbuch der Archäologie.

Korpanty, Józef. „Z dziejów rzymskiej ‘pietas’”. Meander, t. 30, z. 1, 1975, ss. 7-18.

L’Hereux, Jean (Macarius). Hagioglypta sive picturae et sculpturae sacrae antiquiores praesertim quae Romae reperiuntur. Lutetia Parisiorum, 1856.

Leclercq, Henri. „Orant”. Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, t. 12.2. Librairie Letouzey et Ané, 1936, kol. 2291-2322.

Leclercq, Henri. „Paradis”. Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, t. 13.2. Librairie Letouzey et Ané, 1938, kol. 1578-1601 .

Liverani, Paolo, „Il ritratto dipinto in età tardoantica”. Figurationen des Porträts, red. Martin Roussel i Thierry Greub, Brill, 2018, ss. 295-327.

Mazzei, Barbara. „«Il Buon Pastore chiama le sue pecore per nome» (Gv 10,3). A proposito di due arcosoli della regione dei mensores in Domitilla recentemente restaurati”. Rivista di archeologia cristiana, t. 91, 2015, ss. 52-61.

Mazzei, Barbara. „Clipeus, clipei. Istanze simboliche e intenti decorativi nelle arti della Tarda Antichità e dell’Alto Medioevo”. Arti Minori e Arti Maggiori. Relazioni e interazioni tra Tarda Antichità e Alto Medioevo, red. Fabrizio Bisconti, Matteo Braconi i Mariarita Sgarlata, Tau, 2019, ss. 197-218.

Mazzei, Barbara. „Piccoli oranti crescono. L’arcosolio con Buon Pastore e oranti nella regione «dei Fornai» a Domitilla”. Taccuino per Anna Maria Giuntella. Piccoli scritti di archeologia cristiana e medievale, red. Fabrizio Bisconti i Giovanna Ferri, Tau, 2020, ss. 219-227.

Merkt, Andreas. „Writing Over the Dead Body. Ancient Christian Grave Inscriptions and the Idea of Resurrection”. „‘If Christ has not been raised...’: studies on the reception of the resurrection stories and the belief in the resurrection in the Early Church, red. Andreas Merkt, Tobias Nicklas i Joseph Verheyden, Vandenhoeck & Ruprecht, 2016, ss. 199-215.

Mikocki, Tomasz. Zgodna, pobożna, płodna, skromna, piękna. Propaganda cnót żeńskich w sztuce rzymskiej. Leopoldinum, 1997. Monografie FNP.

Mitius, Otto. Ein Familienbild aus der Priscillakatakombe mit der ältesten Hochzeitsdarstellung der christlichen Kunst. Leipzig, 1895. Archäologische Studien zum christlichen Altertum und Mittelalter, 1.

Nestori, Aldo. Repertorio topografico delle pitture delle catacombe romane. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1993. Roma Sotterranea Cristiana, 5.

Neuss, Wilhelm. „Die Oranten in der altchristliche Kunst”. Festschrift zum sechzigsten Geburtstag von Paul Clemen, 31 Oktober 1926, red. Wilhelm Worringer, Heribert Reiners i Leopold Seligmann, F. Cohen, 1926, ss. 130-149 .

Nowicka, Maria. „Portret malowany. Z rozważań nad obrazami w starożytnej Grecji”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 26, z. 4, 1978, ss. 435-444.

Otranto, Giorgio. „Tra letteratura e iconografia: note sul Buon Pastore e sull’Orante nell’arte cristiana antica (II-III secolo)”. Vetera Christiana, t. 26, 1989, s. 69-87.

Partyka, Jan Stanisław. La résurrection de Lazare dans les monuments funéraires des nécropoles chrétiennes à Rome. Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN, 1993. Travaux du Centre Archéologie Méditerranéenne de l’Académie Polonaise des Sciences, 33.

Pennesi, Stefania. „Le figure di Veneranda e di Santa Petronilla nell’arcosolio detto di Veneranda nella Catacomba di Domitilla”. La pittura medievale a Roma: 312-1431, corpus 1. L’orizzonte tardoantico e le nuove immagini, 312-468, red, Maria Andaloro, Brepols, 2006, ss. 163-165.

Partyka, Jan Stanisław. „Najstarsze wizerunki Matki Bożej z rzymskich katakumb”. Salvatoris Mater, t. 2, z. 1, 2000, ss. 272-291.

Pergola, Philippe. „Petronella martyr: une évergète de la fin du IVe siècle”. Memoriam sanctorum venerantes : miscellanea in onore di Monsignor Victor Saxer. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1992, ss. 627-636 . Studi di antichità cristiana, 48.

Pergola, Philippe. Le catacombe romane. Storia e topografia. Carocci, 1997.

Pietras, Henryk. Eschatologia Kościoła pierwszych czterech wieków. Wydawnictwo WAM, 2007.

Pogliani, Paola. „I ritratti clipeati a mosaico dal cimitero di Ciriaca presso San Lorenzo fuori le mura e conservati nei Musei Vaticani”. La pittura medievale a Roma: 312-1431, corpus 1. L’orizzonte tardoantico e le nuove immagini, 312-468, red. Maria Andaloro, Brepols, 2006, s. 92-96 .

Prigent, Pierre. „Les orants dans l’art funéraire du christianisme ancien”. Revue d’histoire et de philosophie religieuses, t. 72, z. 2, 1992, ss. 143-150.

Proverbio, Cecilia. „Nuove osservazioni su un affresco nella regione E dell’ex Vigna Chiaraviglio in S. Sebastiano”. Rivista di archeologia cristiana, t. 81, 2005, s. 99-128.

Reekmans, Louis. La tombe du pape Corneille et sa région cémétériale. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1964. Roma Sotterranea Cristiana, 8.

Rutkowski, Bogdan. „Prayer (adoration) gestures in prehistoric Greece”. Archeologia, t. 4, 1990, ss. 9-20.

Saxer, Victor. „«Il étendit les mains à l’heure de sa Passion»: Le thème de l’orant/-te dans la littérature des IIe et IIIe siècles”. Augustinianum, t. 20, 1980, ss. 335-365.

Snijder, Geerto A.S. De forma matris cum infante sedentis apud antiquos. Vindobonae, 1920.

Sotomayor, Manuel. „Notas sobre la orante y sus acompañantes en el arte paleocristiano”. Analecta sacra tarraconensia, t. 34, 1961, ss. 5-20.

Starowieyski, Marek, redaktor. Eucharystia pierwszych chrześcijan. Wydawnictwo M, 1987. Biblioteka Ojców Kościoła.

Studer-Karlen, Manuela. „Les représentations des défunts sur les sarcophages chrétiens. Les sarcophages païens et chrétiens en comparaison”. Actes du colloque ‘Sarcophage’, red. Martin Galinier i François Baratte, Presses Universitaires de Perpignan, 2013, ss. 233-246.

Studer-Karlen, Manuela. „Zu den Verstorbenendarstellungen auf frühchristlichen römischen Sarkophagen (3./4.Jh.): Einige Überlegungen”. Atti del XV Congresso Internazionale di Archeologia Cristiana, red. Silvia Cresci, Jorge Lopez Quiroga, Olof Brandt i Carmelo Pappalardo, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 2013, s. 1543-1552.

Szcześniak, Maria. „Postać Oranta Władysława Hasiora – pomiędzy tradycją a nowatorstwem”. Irydion. Literatura-Teatr-Kultura, t. 3, z. 2, 2017, ss. 163-173.

Szram, Mariusz. Ciało zmartwychwstałe w myśli patrystycznej przełomu II i III wieku. Wydawnictwo KUL, 2010.

Testini, Pasquale. Le catacombe e gli antichi cimiteri cristiani di Roma. Cappelli, 1966.

Tran tam Tinh, V. Isis lactans: Corpus des monuments gréco-romains d’Isis allaitant Harpocrate. Brill, 1973. Études préliminaires aux religions orientales dans l’Empire romain, 37.

Wilpert, Joseph. Die Malereien der Katakomben Roms. Herder, 1903.

Wilpert, Joseph. Die Malereien der Sacramentskapellen in der Katakombe des hl. Callistus. Freiburg im Breisgau, 1897.

Wischmeyer, Wolfgang. Die Tafeldeckel der christlichen Sarkophage konstantinischer Zeit in Rom. Herder, 1982.

Wronikowska, Bożena. „Historia badań nad malowidłami z katakumb Rzymu, część I”. Roczniki Humanistyczne, t. 29, z. 4, 1981, ss. 82-84.

Wronikowska, Bożena. „Poglądy Ojców Kościoła na sztukę w okresie pierwszych dwóch stuleci istnienia Kościoła”. Roczniki Humanistyczne, t. 26, z. 4, 1978, ss. 5-12.

Wronikowska, Bożena. „Problem motywu oranta w sztuce wczesnochrześcijańskiej”. Tarnowskie Studia Teologiczne, t. 8, 1981, s. 181-184.

Wronikowska, Bożena. Picturae sacrae, Motywy ikonograficzne malowideł przedkonstantyńskich w chrześcijańskich katakumbach Rzymu. Redakcja Wydawnictw KUL, 1990.

Wronikowska, Bożena. Vestigia christianorum. Świadectwa obecności chrześcijan w Rzymie przedkonstantyńskim. Redakcja Wydawnictw KUL, 1994.

Yamada, Jun. „Due nuove pitture del cubicolo «dei sei santi» nel cimitero di Domitilla”. Rivista di archeologia cristiana, t. 84, 2008, ss. 473-504 .

Ziegler, Daniela. Frauenfrisuren der römischen Antike. Abbild und Realität. Weissensee-Verlag Berlin, 2000.

Zimmermann, Norbert, i Vasiliki Tsamakda. „Pitture sconosciute della catacomba di Domitilla”. Rivista di archeologia cristiana, t. 85, 2009, s. 601-640.

Zimmermann, Norbert, i Vasiliki Tsamakda. „Wilperts Forschungen in der Domitillakatakombe auf dem Prüfstand”. Giuseppe Wilpert Archeologo Cristiano, red. Stefan Heid, Ponticio Istituto di Archeologia Cristiana, 2009, ss. 409-434. Sussidi allo studio delle antichità cristiane, 2.

Zimmermann, Norbert. „Catacomb Painting and the Rise of Christian Iconography in Funerary Art”. The Routledge Handbook of Early Christian Art, red. Robin M. Jensen i Mark D. Ellison. Routledge, 2018.

Zimmermann, Norbert. „Nuove immagini da Roma. Una rappresentazione di S. Tecla nella catacomba di Domitilla”. Atti del X Convegno Internazionale dell’AIPMA, red. Irene Bragantini, L’Orientale Università degli Studi – Napoli, 2010. Quaderni Aion – Sezione Archeologia e Storia Antica, ss. 671-681.

Zimmermann, Norbert. „Verstorbene im Bild. Zur Intention römischer Katakombenmalerei”. Jahrbuch für Antike und Christentum, t. 50, 2007, ss. 154-179.

Zimmermann, Norbert. „Vom Verstorbenen-Porträt zum Stifterbild. Zum Ende des Grabporträts in der Spätantike”. Privatporträt. Die Darstellung realer Personen in der spätantiken und byzantinischen Kunst. Akten des Internationalen Workshops an der Österreichischen Akademie der Wissenschaften in Wien 14.–15. Februar 2013, red. Norbert Zimmermann i Vasiliki Tsamakda, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2020, ss. 69-89. Austrian Science Fund (FWF).