Postrzeganie przyrody rodzimej i obcej w dziennikach podróży Stanisława Staszica (1789-1795)

Adam Kucharski

doi:10.18290/rh2272.8

Adam Kucharski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Polska https://orcid.org/0000-0003-4444-7704

Słowa kluczowe: Stanisław Staszic, przyroda, podróże, dziennik podróży, percepcja

Abstrakt

Stanisław Staszic (1755-1826) był wybitnym myślicielem oświeceniowym, zwolennikiem reform społecznych i ojcem polskiej geologii. W swoim dzienniku podróży opisał m.in. jego trzy podróże odbyte w latach 1789-1795. Znajdują się tam opisy wyprawy krajoznawczej w okolice Krakowa oraz podróży zagranicznych do Austrii i Włoch. W trakcie tych podróży Staszic poświęcał wiele czasu i energii na prowadzenie w terenie obserwacji przyrody. Spostrzeżenia i przemyślenia zapisywał w swoim dzienniku podróży. Staszic był w tych latach guwernerem młodych magnatów z rodziny Zamoyskich. Jednak jego uwagę zaprzątały głównie kwestie geologiczne, ekonomiczne, przyrodnicze i społeczne, a nie edukacyjne. Spostrzeżenia poczynione i spisane w czasie tych wojaży wykorzystał później w swojej pracy naukowej i zawodowej.

Bibliografia

Abramowicz, Andrzej. „Poglądy Stanisława Staszica na starożytność świata, człowieka i jego kultury”. Stanisław Staszic w 250 rocznicę urodzin, red. Edward Karasiński, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2005, ss. 9-16.

Ajewski, Konrad. Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856. Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 2010.

Banaszak, Marian. „Kapłaństwo Staszica – problem badawczy”. Stanisław Staszic. Materiały Sesji Staszicowskiej, Piła 19-20 września 1995, red. Jerzy Olejniczak, Piła, 1995.

Brzęk, Gabriel. „Botanika, zoologia i filozofia przyrody w dziełach Stanisława Staszica”. Stanisław Staszic. Materiały sesji staszicowskiej Piła 19-20 września 1995, red. Józef Olejniczak, Muzeum Stanisława Staszica, 1995, ss. 13-31.

Brzęk, Gabriel. „Staszic jako zoolog w świetle dzieła ‘O ziemiorodztwie Karpatow’”. Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności, t. 52, nr 8, 1951, ss. 729-731.

Charkot, Józef, i in. „Stanisław Staszic w pamięci wielickich górników”. Stanisław Staszic dla współczesności. Nowe odczytanie idei staszicowskich, red. Jan Sas, Wydawnictwa AGH, 2012, ss. 63-70.

Czeppe, Maria, i Zbigniew Wójcik. „Staszic Stanisław Wawrzyniec (1755-1826)”. Polski słownik biograficzny, t. 42, Polska Akademia Nauk, 2003-2004, ss. 540-551.

Chyra-Rolicz, Zofia. Stanisław Staszic. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.

Chyży, Krzysztof. „Stanisław Staszic – działacz polityczny i społeczny”. Stanisław Staszic i jego epoka, red. Czesława Kucharska, Zbigniew Popławski, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, 2006, ss. 55-66.

Daszkiewicz, Piotr, i Radosław Tarkowski. „Poszukiwania śladów Stanisława Staszica we Francji”. Przegląd Geologiczny, 2005, t. 53, nr 11, ss. 1021-1025.

Davies, Norman. Europa. Rozprawa historyka z historią. Tłum. E. Tabakowska, Znak, 2001.

Dziechcińska, Hanna. O staropolskich dziennikach podróży. Instytut Badań Literackich PAN, 1991.

Dziechcińska, Hanna. Świat i człowiek w pamiętnikach trzech stuleci: XVI – XVII – XVIII. Instytut Badań Literackich PAN, 2003.

Fuliński, Benedykt. „Stanisław Staszic jako przyrodnik”. Stanisław Staszic MDCCLV – MDCCCXXVI, red. Z. Kukulski, 1928, ss. 189-202.

Gaweł, Antoni. „Obserwacje geologiczne Stanisława Staszica w Tatrach i Beskidach”. Stanisław Staszic i jego dzieło. Materiały sesji naukowej Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej Piła 27-28 marca 1976 r., red. Jerzy Topolski, Wydawnictwo Poznańskie, 1978, ss. 158-169.

Goliński, Zbigniew. Krasicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.

Grigelis, Algimantas, i in. „Stanisław Staszic: An Early Surveyor of the Geology of Central and Eastern Europe”. Annals of Science, t. 68, 2011, ss. 199-228.

Grocholski, Wojciech. „Zasługi Stanisława Staszica dla górnictwa”. Stanisław Staszic i jego dzieło. Materiały sesji naukowej Stanisław Staszic a współczesne osiągnięcia geologii polskiej Piła 27-28 marca 1976 r., red. Jerzy Topolski, Wydawnictwo Poznańskie, 1978, ss. 18-24.

Hryniewiecki, Bolesław. „Botanika w dziele Staszica ‘O ziemiorodztwie Karpatów’”. Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU, 1951, t. 52, nr 8, ss. 728-729.

Jakubowski, Mateusz. „Non progredi – est regredi – refleksje nad ideologią Stanisława Staszica”. Stanisław Staszic dla współczesności. Nowe odczytanie idei staszicowskich, red. Jan Sas, Wydawnictwa AGH, 2012, ss. 117-123.

Kleczkowski, Antoni Stanisław. „Czterdzieści lat związków Staszica z górnictwem polskim 1784-1824”. Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – hutnictwo, Wydawnictwa Geologiczne, 1979, ss. 69-82.

Kleczkowski, Antoni Stanisław. „Spostrzeżenie Staszica o zmianach biegu Wisły w okolicy Krakowa”. Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – hutnictwo, Wydawnictwa Geologiczne, 1979, ss. 169-175.

Kolbuszewski, Jacek. „Stanisław Staszic – mentor czy przewodnik?”. Dydaktyka i łowy. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Władysławowi Dynakowi, red. Ryszard Waksmund i Dorota Michułka, Oficyna Wydawnicza ATUT, 2016, ss. 183-202.

Kolbuszewski, Jacek. „’O ziemiorództwie Karpatów’ Stanisława Staszica w literaturze romantycznej”. Stanisław Staszic. Materiały sesji staszicowskiej Piła 19-20 września 1995, red. Józef Olejniczak, Muzeum Stanisława Staszica, 1995, ss. 45-58.

Kozaczka, Marian. Poczet ordynatów Zamoyskich. Lublin, 2004.

Kucharski, Adam. „Zoologia w podróży. Odniesienia staropolskich podróżników do świata zwierząt w XVIII w.”. Historia – klimat – przyroda. Perspektywa antropocentryczna, red. Piotr Oliński, Wojciech Piasek, Wydawnictwo Naukowe UMK, 2018, ss. 229-248.

Libera, Zdzisław. „Staszic – pisarz (uwagi i spostrzeżenia)”. Stanisław Staszic. Materiały sesji staszicowskiej Piła 19-20 września 1995, red. Józef Olejniczak, Muzeum Stanisława Staszica, 1995, ss. 59-74.

Łepkowski, Tadeusz. Polska – narodziny nowoczesnego narodu 1764-1870. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2003.

Łotys, Zbigniew. Stanisław Staszic filozof i reformator społeczny. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, 1999.

Mruszczyk, Magdalena. „Społeczeństwo i państwo z perspektywy ‘Rodu ludzkiego’ Stanisława Staszica”. Doctrina. Studia społeczno-polityczne, 2012, nr 9, ss. 189-201.

Partyka, Magdalena. „Pierwiastek osobisty w oświeceniowych dziennikach podróży”. Polski grand tour w XVIII i początkach XIX wieku, red. Agata Roćko, Muzeum Pałacu króla Jana III w Wilanowie, 2014, ss. 111-130.

Rostworowski, Emanuel. Stanisław Staszic. Czytelnik, 1951.

Sikora, Jerzy. Stanisław Staszic. Śląsk, 1974.

Skodlarski, Janusz. „Stanisław Staszic. Między Bogiem a naturą”. Annales. Etyka w życiu gospodarczym, t. 18, nr 2, 2015, ss. 81-90.

Sonnenberg, Paulina. „Stanisław Staszic – ojciec geologii polskiej”. Stanisław Staszic i jego epoka, red. Czesława Kucharska, Zbigniew Popławski, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Stanisława Staszica w Pile, 2006, ss. 79-94.

Szacka, Barbara. Stanisław Staszic. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966.

Szczepański, Jerzy. „Poglądy Staszica na modernizację górnictwa i hutnictwa”. Stanisław Staszic. Materiały sesji staszicowskiej Piła 19-20 września 1995, red. Józef Olejniczak, Muzeum Stanisława Staszica, 1995, ss. 141-154.

Sznajderski, Tadeusz. „Koncepcja natury w filozofii Stanisława Staszica”. Przegląd Filozoficzny. Nowa seria, 2016, R. 25, nr 2 (98), ss. 287-297.

Uliński, Maciej. „Stanisław Staszic, do jakiego wracamy”. Stanisław Staszic twórca polskiego wyższego szkolnictwa technicznego. Sympozjum Kielce, 28 czerwca 2010 r., Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach, 2010, ss. 93-102.

Wijaczka, Jacek. „Podróż Stanisława Poniatowskiego po krajach niemieckich w 1784 roku”. Poniatowski, Stanisław. Diariusz podróży w roku 1784 w kraje niemieckie przedsięwziętej, wyd. Jacek Wijaczka, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2002, ss. XV-XXXIV.

Wolska, Barbara. „Przejawy sentymentalizmu w pisarstwie Stanisława Staszica”. Stanisław Staszic w 250 rocznicę urodzin, red. Edward Karasiński, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2005, ss. 35-46.

Wójcik, Zbigniew. „Kontakty Stanisława Staszica ze środowiskiem naukowym Krakowa w latach 1790-1826”. Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności, t. 9, 2009, ss. 5-28.

Wójcik, Zbigniew. „O twórczości geologicznej Stanisława Staszica”. Stanisław Staszic. Geologia – górnictwo – hutnictwo, Wydawnictwa Geologiczne, 1979, ss. 13-48.

Wójcik, Zbigniew. Stanisław Staszic organizator nauki i gospodarki. Stowarzyszenie Wychowanków Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica, 1999.

Wójcik, Zbigniew. „Stanisława Staszica koncepcja ulokowania szkoły akademiczno-górniczej w Kielcach”. Stanisław Staszic twórca polskiego wyższego szkolnictwa technicznego. Sympozjum Kielce, 28 czerwca 2010 r., Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach, 2010, ss. 23-31.

Wróbel, Czesław. „Między dobrem i złem – implikacje jansenizmu oraz deizmu w poglądach Stanisława Staszica”. Stanisław Staszic twórca polskiego wyższego szkolnictwa technicznego. Sympozjum Kielce, 28 czerwca 2010 r., Wydawnictwo Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach, 2010, ss. 77-91.

Wróblewska, Violetta. „Kultura wsi w Dziennikach podróży (1789-1805) Stanisława Staszica”. Kultura wsi w egodokumentach, red. Hubert Czachowski i Violetta Wróblewska, Wydawnictwo Naukowe UMK, 2016, ss. 15-30.

Wrześniak, Małgorzata. „Podróż włoska Stanisława Staszica. Kilka słów o guście estetycznym polskiego peregrynanta u schyłku XVIII wieku”. Saeculum Christianum, 2010, nr 2, ss. 129-164.

Ziober, Aleksandra. „Przyroda ujarzmiona na terenach Europy Środkowej w świetle diariuszy podróży przedstawicieli elit Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII i XVIII wieku”. Historyka Studia Metodologiczne, 2016, t. 46, ss. 79-94.

Ziółek, Ewa. „Relacja Grzegorza Piramowicza o osuszaniu Bagien Pontyjskich za pontyfikatu Piusa VI”. Studia Geohistorica, 2016, t. 4, ss. 51-65.

Zych, Włodzimierz. „Staszica dokonania edukacyjne”. Stanisław Staszic dla współczesności. Nowe odczytanie idei staszicowskich, red. Jan Sas, Wydawnictwa AGH, 2012, ss. 35-40.

Żal, Agnieszka. „Obraz przyrody w osiemnastowiecznych relacjach podróżnych do Ziemi Świętej”. Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji Wrocław 23–24 października 2004 r., red. Bogdan Rok i Filip Wolański, Instytut Historyczny Uwr, Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Sztuki, 2004, ss. 289-299.