Metafory miłości w Portrecie patrycjuszki gdańskiej Antona Möllera

Beata Purc-Stępniak

doi:10.18290/rh21694-5

Beata Purc-Stępniak Uniwersytet Gdański, Polska https://orcid.org/0000-0003-1026-5574

Słowa kluczowe: malarstwo gdańskie ok. 1600 r., portret, Anton Möller, Herman Han, sztuka włoska XVI wieku, ikonografia miłości, kotara z węzłem

Abstrakt

Portret patrycjuszki gdańskiej, przypisywany Antonowi Möllerowi Starszemu (ok. 1563-1611), budzi do dziś spory atrybucyjne, nie ustalono także tożsamości portretowanej. Obraz posiada interesującą ikonografię, wskazującą na inspiracje sztuką włoską i funkcjonującymi w niej metaforami różnych aspektów miłości. Na Portrecie patrycjuszki gdańskiej była pierwotnie przedstawiona kotara zaopatrzona w dwa węzły. Ujawniła to fotografia w świetle podczerwonym. Ten ikonograficzny szczegół nie został zauważony przez badaczy. Nie interesowano się nim w semantyce portretu, wystąpił jednak w siedmiu zachowanych do dziś, a malowanych przez Antona Möllera i jego warsztat portretach kobiet, mężczyzn i dzieci. Artykuł poddaje analizie Portret patrycjuszki gdańskiej z uwzględnieniem zastosowanych w nim motywów, atrybutów i ubioru. Jest to przyczynek do badań nad portretem prywatnym, który obowiązywał w Gdańsku pod wpływem mody panującej w XVI wieku w malarstwie europejskim, nawiązującym do włoskiego arystokratycznego portretu kobiet. Analiza konterfektu zwraca uwagę, że ta praca w swojej stylistyce wykazuje wpływ malarstwa niderlandzko-niemieckiego, natomiast w ikonografii rozwija model obrazowy zaczerpnięty z tradycji malarstwa i grafiki włoskiej (Florencja i Wenecja). Jest także próbą identyfikacji portretowanej jako żony Johanna Speymanna, Marii Judity z Bahrów.

Bibliografia

A Feast for the Senses: Art and Experience in Medieval Europe, red. Martina Bagnoli, Virginia Brilliant, Carla Casagrande, Emma Dillon, Barbara Newman i Christina Casagrande. Walters Art Museum, 2017.

Art and Love in Renaissance Italy. Katalog wystawy Metropolitan Museum of Art. New York 11. 11. 2008-16.02. 2009, red. Andrea Bayer, MetPublications, 2008.

Auerenhammer, Hans. „Liberalitas: The Image of a Friendly Virtute as a hidden self-Portrait in Leon Battista Alberti’s Della pittura”, Renaissance Love. Eros, Passion, and Friendship in Italian Art. around 1500, Italienische Forschungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz, I Mandorli, red. Jeanette Kohl, Marianne Koss i Adrian W.B. Randolph, Deutscher Kunstverlag, 2014, ss. 149-162.

Barriault, Anne B. Spalliera Paintings of Renaissance Tuscany. Penn State University Press, 2000.

Bauer, Matthias, Joachim Knape, Peter Koch i Susanne Winkler. „Dimensionen der Ambiguität”. Zeitschrift für Literaturwissenschaft und Linguistik, z. 158, 2010, s. 7-75.

Bedaux, Jan Baptist. The reality of Symbols. Studies in the Iconology of Neterlandish Art 1400-1800, G. Schwartz/SDU, 1990.

Bertling, August. Danziger Frauentrachtenbuch aus dem Jahre 1601 getreuen Faksimile-Reproduktionen, neu herausgegeben nach den Original-Holzschnitten mit begleitendem Text, Danzig, Verlag von Richard Bertling, 1886, ss. 1-14.

Białostocki, Jan. „Nereidy w Kaplicy Zygmuntowskiej”. Treści dzieła sztuki. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. PWN, 1986, ss. 89-97.

Bleyerfeld, Yvonne. „Chaste, Obedient and Devout. Biblical Women as Patterns of Female Virtue in Netherlandish and German Graphic Art ca. 1500-1750”. Simiolus, t. 28, nr 4, 2000/2001, ss. 219-250.

Bogucka Maria. Żyć w dawnym Gdańsku. Wiek XVI-XVII. Trio, 1997.

Brandolph, Adrian W. Engaging Symbols. Gender, Politics and Public Art in fifteenth century Florence. Yale University Press, 2002.

Cieślak, Katarzyna. Kościół cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV-XVIII w.). Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, 1992.

Clough, Cecil H. „Pietro Bembo’s Gli Asolani of 1505”. Modern Languages Notes, t. 84, nr 1, 1969, ss. 16-45.

Daston, Lorraine, i Katherine Park. Wunder und die Ordnung der Natur 1150-1750. Eichborn, 2002.

Daston, Lorraine. „Die Lust an der Neugier in der frühneuzeitlichen Wissenschaft”. Couriositas. Welterfahrung und ästhetische Neugierde in Mittelalter und Früher Neuzeit, red. Klaus Krüger, Wallstein, 2002, ss. 147-177.

Dülmen, Richard van. Kultur und Alltag in der frühen Neuzeit: Das Haus und seine Menschen: 16. -18. Jahrhundert. C.H. Beck, 2005.

Eberlein, Johann Konrad. Apparitio regis – revelatio veritatis. Studien zur Darstellung des Vorhangs in der bildenden Kunst von der Spätantike bis zum Ende des Mittelalters. Reichert, 1982.

Falke, Jacob. Die deutsche Trachten- und Modewelt: Die Neuzeit. Ein Beitrag zur deutschen Kulturgeschichten. Vero Verlag, 2013.

Ferino-Pagden, Silvia. „La prima donna del mondo. Isabella d’Este Fiirstin und Mazenatin der Renaissance. Kunsthistorisches Museum, 1994.

Flasch, Kurt. Eva und Adam. Wandlungen eine Mythos. C.H.Beck, 2005

Frauke, Berndt, i Stephan Kammer. „Amphibolie – Ambiguität – Ambivalenz. Die Struktur antagonistisch-gleichzeitiger Stephan Zweiwertigkeit”. Amphibolie – Ambiguität – Ambivalenz, red. Berndt Frauke i Stephan Kammer, Königshausen & Neumnna, 2009, ss. 7-30.

Friedrich, Annegret. „Eros in Parisurtaildarstellungen in Früher Neuzeit”. Eros, Macht, Askese. Geslechterspannungen als Dialogstruktur, red. Helga Sciurie i Hans Jürgen Bachorski, Wissenchaftlicher Verlag Trier, 1996.

Fudge, Thomas A. „Incest and Lust in Luther’s Marriage: Theology and Morality in Reformation Polemics”. The Sixteenth Century Journal, t. 34, nr 2, 2009, nr 2: Marriage in Early Modern Europe, ss. 319-345.

Fumagalli. Edoardo. „Amore e Psiche in centri padani. A proposito del volgarizzamento di Boiardo”, Fontes, t. 3, nr 5-6, 2000, ss. 73-82.

Gizowski, Mariusz. Herby patrycjatu gdańskiego. Wydawnictwo L&L, 2000.

Grabińska, Teresa. „Miłość a przyjaźń w etyce Arystotelesa”. Fides et Ratio. Kwartalnik Naukowy, t. 3, nr 3, 2010, ss. 18-24.

Grabski, Józef. „‘Victoria Amoris’. Titians’s Venus of Urbino. A Commemorative Allegory of Martial Love”. Artibus et Kistoriae, t. 20, nr 40, 1999, s. 9-33.

Grabski, Józef. The Significance of Shape and Colour. Essays on Art, Mostly of the Italian Renaissance. Bibliotheca Artibus et Historiae, 1999.

Grzybkowski, Andrzej. Między formą a znaczeniem. Studium z ikonografii, architektury i rzeźby gotyckiej. Wydawnictwo DiG, 1997.

Günther, Otto, i Karl Kleefeld K., Die Danziger Stadtbibliothek. Ihre Entwicklung und ihr Neubau. Druck von A.W. Kafemann, 1905.

Handwörtrebuch des Deutsche Aberglaubens, red. Eduard Hoffmann-Krayer i Hanns Bächtold-Stäubli, Bd. V, Walter De Gruyter & Co. 1932/1933.

Harasimowicz, Jan. „Der Danziger Maler Anton Möller als Bürger seiner Stadt und eifrieger Moralist im Geiste der lutherischen Reformorthodoxie”. Art, Religion, Société dans l’espace germanique au XVI siècle, red. Frank Muller, Presses Universitaires de Strasbourg, 1997, ss. 77-105.

Harasimowicz, Jan. „Doctrina Doctrinarum. Katechetyczne i społeczno-obyczajowe treści dziesięciu Przykazań z Pruszcza Gdańskiego”. Porta Aurea. Rocznik Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego, t. 2, 1993, ss. 55-99.

Hauber, Anton. Planetenkinderbilder und Sternbilder. Zur Geschichte des menschlichen. Glaubens und Irrens. Fachbuchverlag-Dresden, 1916.

Heckscher, William S. „The Anadyomene in the Mediaeval Tradition (Pelagia – Cleopatra – Aphrodite): A Prelude to Botticelli’s Birth of Venus”. Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek, vol. 7, 1956, ss. 1-38.

Heckscher, William S. “The Anadyomene in the Mediaeval Tradition.”. Art and Literature. Studies in the Relationship, red. Egon Verheyen, Duke University Press, 1985, ss. 127-164.

Heinter, Helmut. „Die Fallhaube. Eine Erfindung des 16. Jahrhunderts?”. Medizinhistorisches Journal, t. 19, z. 3, 1984, ss. 273-276.

Hersch, Karen K. The Roman Wedding: Ritual and Meaning in Antiquity. Cambridge University Press, 2010.

Hoff, Ralf von den, Anna Schreurs-Morét, Christina Posselt-Kuhli, Hans W. Hubert i Felix Heinzer. „Zur Reichweite eines kulturellen Phänomens”. Imitatio heroica. Heldengleichung im Bildnis, red. Ralf von den Hoff, Felix Heinzer, Hans W. Hubert i Anna Schreurs-Morét, Ergon, 2015, ss. 9-33.

Ikonologie des Zwischenraums. Der Schleier als Medium und Metapher, red. Johannes Endres, Barbara Wittmann i Gerhard Wolf, Wilhelm Fink Verlag, 2005.

Impellusu, Lucia. Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta, tłum. Hanna Cieśla, Arkady, 2006.

Insadowski, Henryk. Rzymskie prawo małżeńskie a chrześcijaństwo. Towarzystwo Naukowe KUL, 1935

Jongh, Edy de. „Pearls of Virtue and Pearls of Vice”. Simiolus, t. 8, nr 2, 1975/76, ss. 69-97.

Kalinowski, Lech. Speculum artis. Treści dzieła sztuki średniowiecza i renesansu, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1989.

Karl Kühne. Kunst, Krieg und Hofkultur, red. Susan Martl, Till-Holgfer Borchert, Gabriele Keck. Katalog wystawy Historisches Museum Bern 25.04 – 24.08.2008; Bruggemuseum und Groeningenmuseum Brügge 27.03 – 21.07.2009, Belser, 2008.

Karpowicz, Mariusz. „Fontanna Neptuna i inspiracje weneckie w sztuce Gdańska”. Ludzie, kontakty, kultura XV i XVIII. Prace ofiarowane profesor Marii Boguckiej, red. Jerzy Kowecki i Janusz Tazbir, Wydawnictwo Naukowe Semper, 1997.

Kathke, Petra. Porträt und Accessorie. Eine Bildniform im 16. Jahrhundert. Reimer Verlag, 1997.

Kaulbach, Hans-Martin, i Schleier Reinhart. „Der Welt Lauf”. Allegorische Graphikserien des Manierismus. Katalog wystawy Staatsgalerie Stuttgart, Kunstgesichtliches Institut der Ruhr-Universität Bochum, Staatsgalerie Stuttgart, 1997.

Kizik, Edmund. „Ubiory gdańskich mieszczek w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII w.” Rocznik Gdański, t. 67-68, 2007- 2008, ss. 17-31.

Kizik, Edmund. Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku. Officina Ferberiana, 2001.

Klauser. Theodor. „Baldachin”. Reallexikon für Antike und Christentum, I, 1950, szp. 1150-1153.

Klimkiewicz. Anna. „Hypnerotomachia Poliphili” Francesca Colonny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015.

Kobielus, Stanisław. „Węzły w sztuce średniowiecza i ich znaczenie”. Fides ex visu. U drzwi twoich, red. Ryszard Knapiński i Aneta Kramiszewska, Wydawnictwo Werset, 2013, ss. 219-236.

Kohlenberger, Helmut K. „Art. Ambiguität (Amphibolie)”. Historisches Wörterbuch der Philosophie, red. Joachim Ritter i Karlfried Gründer, t. 1, Schwabe, 1972, ss. 802-806.

Köhler, Karl. Die Entwickelung der Tracht in Deutschland während des Mittelalters, Bd. 1, Nürnberg, Heerdegen, 1877.

König, Ingemar. Vita Romana. Konrad Theiss, 2004.

Koos, Marianne. „Dosso’s Ambiguity”. Renaissance Love. Eros, Passion, and Friendship in Italian Art. around 1500. Italienische Forschungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz, I Mandorli, red. Jeanette Kohl, Marianne Koss i Adrian W.B. Randolph, Deutscher Kunstverlag, 2014, ss. 45-65.

Krüger, Klaus. Das Bild als Schleier des Unsichtbaren: Ästhetische Illusion in der Kunst der frühen Neuzeit in Italien. Wilhelm Fink Verlag, 2001.

Lorenzo Lotto Portraits, red. Enrico Maria dal Pozzolo i Miguel Falomir, współpraca Matthias Wivel. Katalog wystawy19.06 – 30.09.2018 Madrid, Museo Nacional del Prado, 2018.

Mączak, Antoni. Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku. Państwowy Instytut Wydawniczy. 1984.

Maniera: Pontormo, Bronzino und das Florenz der Medici, red. Bastian Eclercy, Prestel Verlag, 2016.

Meininghaus, Heiner. „Muskattreiben und Pomander für edle Gewürze”. Weltkunst, t. 14-15, nr 71, 2001, s. 2220-2221.

Mielnik, Magdalena. „Pasja poznawania. Orientalny album Bartholomäusa Schachmana w kontekście rozwoju geografii w XVI wieku”. Sztuka podróży. Bartholomäus Schachmann: 1559-1614. Muzeum Narodowe w Gdańsku, 2012.

Mielnik, Magdalena. „Stateczne matrony i cnotliwe panny, czyli Księga ubiorów gdańskich Antona Möllera w kontekście europejskiej tradycji Trachtenbüchern”, Quart, nr 3 (9), 2008, ss. 20-40.

Mikocki, Tomasz. Zgodna, pobożna płodna, skromna piękna… Propaganda cnót żeńskich w sztuce rzymskiej. Leopoldinum, 1997.

Mirimonde Albert P. de. Astrologie et Musique. Editions Minkoff, 1977.

Miziołek, Jerzy. „Historia Psyche i Primavera Sandra Botticellego. O obrazach z kolekcji Karola Lanckorońskiego w Galerii Berlińskiej i zbiorach Abegg Stiftung”. Rocznik Historii Sztuki, t. 28, 2013, ss. 48-80.

Mossakowski, Stanisław. „Proweniencja artystyczna twórczości Bartłomieja Berrecciego w świetle dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 47, nr 2-4, 1986, ss. 165-214.

Musacchio, Jacqueline Marie. The Art and Ritual of Childbirth in Renaissance Italy. Yale University Press, 1999.

Musacchio, Jacquline Marie. Art, Marriage, and Family in Florentine Renaissance Palace. Yale University Press, 2010, ss. 136-159.

Nalezyty, Susan. Pietro Bembo and the Intelectual pleasures of a Renaissance writer and Art Collector. Yale University Press, 2017.

Nevitt H. R. Junior. Art and the Culture of Love in the seventeenth-Century Holland. Cambridge University Press, 2003.

Nützmann, Hannelore. „Verschchüsselt in Details. Hochzeitbilder für Lorenzo de’ Medici”. Jahrbuch Preussischer Kulturbesitz, nr 34, 1998, ss. 223-235.

Nützmann, Hannelore. Alltag und Feste. Florentinische Cassone- und Spallieramalerei aus der Zeit Botticellis, Berlin (Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz). Gemäldergalerie Berlin, 2000.

Orchard, Karin. Androgynität in der Kunst des 15 und 16 Jahrhunderts. Thesis dissertation, Hamburg, 1986.

Orchard, Karin. Annäherungen der Geschlechter: Androgynie in der Kunst des Cinquecento. Kunstgeschichte, t. 10. LIT Verlag, 1992.

Patrizer, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 18. Jahrhundert, red. Dorothea Weichbrodt, Danziger Verlangsgesellschaft, T. 1, Schwentine Rosenberg, 1988.

Podbielkowski, Zbigniew. Słownik roślin użytkowych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989.

Randalph, Adrian W.B. Engaging Symbols: Gender, Politics, and Public Art in Fifteenth-Century Florence. Yale University Press, 2002.

Rembowska, Irena. „Ubiory bogatych mieszczan gdańskich w XVII i XVIII wieku na podstawie przepisów przeciwko zbytkowi i spisów testamentowych”. Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 10, 1980, Historia, ss. 49-72.

Renaissance Love. Eros, Passion, and Friendship in Italian Art. around 1500, Italienische Forschungen des Kunsthistorischen Institutes in Florenz, I Mandorli, red. Jeanette Kohl, Marianne Koss i Adrian W.B. Randolph, Deutscher Kunstverlag, 2014.

Schaumann, Elly. „Beiträge zu einer Geschichte der Tracht in Danzig”. Zeitschrift des Westpreussichen Geschichtsvereins, z. 73, 1937, ss. 28-33.

Schramm, Percy F. Herrschaftszeichen und Staatssymbolik. Beiträge zu ihrer Geschichte vom dritten bis zum sechzehnten Jahrhundert. Hiersemann, 1956.

Sluiter, Eric Jan. Seductress of Sight. Studies in Deutsch art of the Golden Age. W Books, 2001

Strauss, Heinz Artur. „Zur Sinndeutung der Planetkinderbilder”. Münchner Jahrbuch der bildenden Kunst, t. 2, 1925, ss. 48-54.

Talvacchia, Bette. Taking positions. On the Erotic in Renaissance Culture. Princeton University Press, 1999.

Transalpinum. Od Giorgiona i Dürera do Tycjana i Rubensa. Dzieła malarstwa europejskiego ze zbiorów Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Narodowego w Gdańsku. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie 18 września – 10 grudnia 2004 i Muzeum Narodowe w Gdańsku, 20 grudnia 2004 – 20 lutego 2005, red. Dorota Folga i Antoni Ziemba, Bosz, 2004.

Turner, James Grantham. Eros Visible. Art, Sexuality and Antiquity in Renaissance Italy. Yale University Press, 2017.

Ullrich, Wolfgang, i Stephan Meier-Oeser. „Art. Zweideutigkeit; Vieldeutigkeit”. Historisches Wörterbuch der Philosophie, red. Joachim Ritter i Karlfried Gründer, t. 12, Schwabe 2005, s. 1514-1519.

Wilhelm II. Ursprung und Anwendung des Baldachins. A. de Lange, 1939.

Witte, Birgit. „Raffael und das Bildnis der Ehefrau. Liebessemantik und Equalitas in der Porträitmalerei des 16. Jahrhunderts”. Doris Guth i Elisabeth Priedl. Bilder der Liebe. Liebe, Begehren und Geschlechterverhältnisse in der Kunst der Frühen Neuzeit. Transcript, 2012, ss. 73-76.

Zdrenka, Joachim. Rats- und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig. 1526-1792, t. II, Verein für Familienforschung in Ost- und Westpreussen, 1989.

Żygulski, Zdzisław Jun. „Stary Gdańsk jako forma muzealna”. Porta Aurea, Rocznik Zakładu Historii Sztuki, t. 3, 1994, ss. 7-13.

Żygulski, Zdzisław Jun. „Ze studiów nad damą z gronostajem. Styl ubioru i węzły Leonarda”, Biuletyn Historii Sztuki, t. 31, nr 1, 1969, ss. 8-40.