System antroponimiczny Niemców rosyjskich (1763-1917) jako przykład wpływu zmiany otoczenia etniczno-społecznego na stan nazewnictwa osobowego

Jolanta Mędelska; Michał Sobczak

doi:10.18290/rh22706.7

Jolanta Mędelska Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy https://orcid.org/0000-0003-4924-0163
Michał Sobczak Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszcz https://orcid.org/0000-0002-9106-5074

Słowa kluczowe: Niemcy rosyjscy, kontakt społeczny i językowy, zmiany w systemie antroponimicznym

Abstrakt

Autorzy uporządkowali rozproszone w różnych źródłach fragmentaryczne informacje o zmianach w antroponimii Niemców rosyjskich od momentu ich przybycia do Rosji do 1917 r. Dostrzegli: 1) ubożenie zasobu antroponimów ze względu na tradycję przekazywania imion z pokolenia na pokolenie oraz brak kontaktu z niemczyzną etniczną i izolację od nowego otoczenia; 2) utrzymywanie się przez pierwsze stulecie tradycji rodzimych (używanie form dialektalnych: dr Karl, die Jule, Was Anne, imion podwójnych: Georg-Heinrich, dwuczłonowej formuły nazewniczej: Peter Wiebe); 3) spontaniczny wpływ rosyjski (przenikanie antroponimów rosyjskich, np. Alexander – Sascha, używanie imienia i patronimikum: Karl Karlowitsch, pojawianie się przezwisk-hybryd: S Monachs Van’ka, od połowy XIX w. przejmowanie przez część Niemców trójczłonowej formuły nazewniczej); 4) rusyfikację na drodze administracyjnej (od lat 70. XIX wieku objęcie Niemców trójczłonową formułą antroponimiczną, wprowadzenie rosyjskich formantów patronimicznych -вич, -овна /-евна, wymuszenie rezygnacji z używania imion podwójnych, zastępowanie w dokumentach imion niemieckich rosyjskimi, np. Andriej zamiast Heinrich.

Bibliografia

Bach, Adolf. Deutsche Namenkunde 1. Die deutschen Personennamen 2. Carl Winter Universitätsverlag, 1953.

Bach, Adolf. Geschichte der deutschen Sprache. VMA-Verlag, 1970.

Barannikov, Aleksey P. „Iz nabludeniy nad razvitiyem russkogo yazyka v posledniye gody. I. Vliyaniye voyny i revolucii na razvitiye russkogo yazyka”. Uchonyye zapiski Samarskogo universiteta. Vypusk 2-y, 1919, ss. 64-84. [Баранников, Алексей П. „Из наблюдений над развитием русского языка в последние годы. I. Влияние войны и революции на развитие русского языка”. Ученые записки Самарскогo университета. Выпуск 2-й, 1919, cc. 64-84].

Bochkarev, Valentin. „Kak menialis’ familii rossiyskikh nemtsev?” [Бочкарев, Валентин. „Как менялись фамилии российских немцев?”], bdnews.de/kak-menialis-familii-rossiiskih-nemcev/. Dostęp 8 grudnia 2018.

Bogoslovskaya, Zoya M., Kseniya V. Kulakovskaya i Yuliya V. Shchegolikhina. „Antroponimy rossiyskikh nemtsev tomskoy oblasti (po dannym oprosa)”. Vestnik TGPU, nr 4 (193), 2018, ss. 59-63 [Богословская, Зоя М., Ксения В. Кулаковская и Юлия В. Щеголихина. „Антропонимы российских немцев томской области (по данным опроса)”. Вестник ТГПУ, No 4 (193), 2018, cc. 59-63].

Bogoslovskaya, Zoya M., Raisa A. Malkova i Yuliya V. Shchegolikhina. „Lichnyye imena kak proyavleniye istoricheskoy pamiati rossiyskikh nemtsev”. Yezhegodnik MAIIKRN, nr 1, 2015, ss. 336-347 [Богословская, Зоя М., Раиса А. Малкова и Юлия В. Щеголихина. „Личные имена как проявление исторической памяти российских немцев”. Ежегодник МАИИКРН, No 1, 2015, cc. 336-347].

Brandes, Detlef. „Von den Verfolgungen im ersten Weltkrieg bis zur Deportation”. Deutsche Geschichte im Osten Europa. Russland, hrsg. von Gerd Stricker, Siedler Verlag, 1997, ss. 131-212.

Busch, Margarete. „Brauchtum und Geselligkeit”. Deutsche Geschichte im Osten Europa. Russland, hrsg. von Gerd Stricker. Siedler Verlag, 1997, ss. 539-560.

Chistiukhina, Yekaterina A., Yuliya V. Shchegolikhina i Kseniya V. Kulakovskaya. „Funktsionirovaniye antroponimov rossiyskikh nemtsev v shvankakh”. Filologicheskiye nauki. Voprosy teorii i praktiki, nr 7 (81), ch. 3, 2016, ss. 166-169 [Чистюхина, Екатерина А., Щеголихина Юлия В., Кулаковская Ксения В., „Функционирование антропонимов российских немцев в шванках”. Филологические науки. Вопросы теории и практики, No 7 (81), ч. 3, 2016, сс. 166-169].

Dinges, Georgiy G. „О russkikh slovakh, zaimstvovannykh povolzhskimi nemtsami do 1876 goda”. Uchenyye zapiski Saratovskogo gosudarstvennogo universiteta im. N. G. Chernyshevskogo, t. 7, 1929, ss. 195-236 [Дингеc, Георгий Г. „О русских словах, заимствованных поволжскими немцами до 1876 года”. Ученые записки Саратовского государственного университета им. Н. Г. Чернышевского, т. 7, 1929, сс. 195-236].

Ehrlich, Konstantin. Lebendiges Erbe: Aufzeichnungen zur Siedlungsgeographie und Kulturgeschichte der Deutschen in Russland und in der Sowjetunion. Kasachstan, 1988.

Eisfeld, Alfred. Etappen eines langen Weges: Beitrag zur Geschichte und Gegenwart der Deutschen aus Russland. BdV, 2010.

German, Arkadiy A., Tat’yana S. Ilarionova i Igor’ R. Pleve. Istoriya nemtsev Rossii. Uchebnoye posobiye. MSNK-press, 2017 [Герман, Аркадий А., Татьяна С. Иларионова и Игорь Р. Плеве. История немцев России. Учебное пособие. МСНК-пресс, 2017].

Kleine Enzyklopädie. Deutsche Sprache, hrsg. von Wolfgang Fleischer. VEB Bibliographisches Institut, 1983.

Mędelska, Jolanta, Marek Cieszkowski i Maria Jankowiak-Rutkowska. Sowietyzacja języka Niemców rosyjskich w latach 20. i 30. XX wieku. T. 1: Losy Niemców rosyjskich i stan ich języka (do 1941 roku). Cz. 1.: Zbiorowość niemiecka na ziemi rosyjskiej (od zarania do początków XX wieku). Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2017.

Mędelska, Jolanta, Marek Cieszkowski i Michał Sobczak. Sowietyzacja języka Niemców rosyjskich w latach 20. i 30. XX wieku. T. 1: Losy Niemców rosyjskich i stan ich języka (do 1941 roku). Cz. 2.: Losy Niemców rosyjskich w latach 20. i 30. XX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2017.

Minor, Aleksandr Ya. „Precedentnyye teksty povolzhskikh nemtsev v processe mezhkul’turnogo obshcheniya”. Tendencii razvitiya yazykovykh variantov povolzhskikh nemtsev v pervoy polovine XX veka, red. Aleksandr Ya. Minor i Leonid I. Tetiuyev, Saratovskiy istochnik, 2015, ss. 75-91 [Минор, Александр Я. „Прецедентные тексты поволжских немцев в процессe межкультурного общения”. Тенденции развития языковых вариантов поволжских немцев в первой половине ХХ века, ред. Александр Я. Минор и Леонид И. Тетюев, Саратовcкий источник, 2015, cc. 75-91].

Naydych, Larisa E. „Antroponimy v ostrovnykh dialektakh rossiyskikh nemtsev (na materiale ‘severo-zapadnykh koloniy’)”. Acta Linguistica Petropolitana, t. 3, 2007, ch. 1, ss. 166-176 [Найдич, Лариса Э. „Антропонимы в островных диалектах российских немцев (на материале ‘северо-западных колоний’)”. Acta Linguistica Petropolitana, т. 3, 2007, ч. 1, сc. 166-176].

Nazarov, Alois I. Lichnyye imena sovetskikh nemtsev (slovar’-spravochnik). Gylym, 1990 [Назаров, Алоис И. Личные имена советских немцев (словарь-справочник). Гылым, 1990].

Nelipovich, Sergey G. „Pervaya mirovaya voyna 1914-1918”. Nemtsy Rossii: entsyklopediya, red. Ol'ga Kubitskaya, et al., t. 3, 2006, ERN, ss. 41-48 [Нелипович, Сергей Г. „Первая мировая война 1914-1918”. Немцы России: энциклопедия, ред. Ольга Кубицкая и др., т. 3, 2006, ЭРН, cc. 41-48].

Petrovskiy, Nikandr A. Slovar’ russkikh lichnykh imen. Russkiye slovari, 2000 [Петровский, Никандр А. Словарь русских личных имен. Русские словари, 2000].

Plesskaya, El’vira G. „Ob osobennostiakh protsessa assimilatsii nemetskogo naseleniya na primere g. Odessy (XIX v.)”. Nemtsy Rossii v kontekste otechestvennoy istorii: obshchiye problemy i regional’nye osobennosti. Materialy mezhdunarodnoy nauchnoy konferentsii (Moskva, 17-20 sentiabria 1998 g.), red. Аrkadiy А. German i Igor’ R. Pleve, Gotika, 1999, ss. 146-155 [Плесская, Эльвира. Г. „Об особенностях процесса ассимиляции немецкого населения на примере Г. Одессы (XIX в.)”. Немцы России в контексте oтечественной истории: общие проблемы и региональные особенности. Материалы международной научной конференции (Москва, 17-20 сентября 1998 г.), ред. Аркадий А. Герман и Игорь Р. Плеве, Готика, 1999, сс. 146-155].

Pluskota, Teresa. „Kształtowanie się rosyjskiego systemu antroponimicznego w XVI i XVII wieku (na podstawie wybranych grup społecznych i zawodowych)”. Linguistica Bidgostiana, t. 2, 2005, ss. 192-200.

Podol’skaya Nataliya V. Slovar’ russkoy onomasticheskoy terminologii. Nauka, 1988 [Подольская, Наталия В., Словарь русской ономастической терминологии, Наука, 1988].

Quiring, Jacob. Die Mundart von Chortitza in Südrußland. Druckerei Studentenhaus München, Universität, 1928.

Rieger, Janusz. Z dziejów języka rosyjskiego. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1998.

Rylov, Yuriy A. Imena sobstvennye v yevropeyskikh yazykakh. Romanskaya i russkaya antroponimika. Kurs lektsiy po mezhkul'’urnoy kommunikatsii. AST: Vostok – Zapad, 2006 [Рылов, Юрий А. Имена собственные в европейских языках. Романская и русская антропонимика. Курс лекций по межкультурной коммуникации. ACT: Восток – Запад, 2006].

Seib, Eduard. „Der Wolgadeutsche im Spiegel seines Brauchtums”. Heimatbuch der Deutschen aus Russland 1967/1968, S. 145-209.

Shiller, Frants P. „O vliyanii voyny i revolutsii na yazyk nemtsev Povolzhya”. Uchonyye zapiski instituta yazyka i literatury, 1929, ss. 67-87 [Шиллер, Франц П. „О влиянии войны и революции на язык немцев Поволжья”. Ученые записки института языка и литературы, 1929, сс. 67-87].

Sterligov, Sergey G. „Nemetskaya antroponimika kak lingvostranovedcheskaya problema”. Vestnik Nizhegorodskogo universiteta imeni N. I. Lobachevskogo. Seriya Filologiya, 2003, ss. 1311-137 [Стерлигов, Сергей Г. „Немецкая антропонимика как лингвострановедческая проблема”. Вестник Нижегородского университета имени Н. И. Лобачевского. Серия Филология, 2003, cc. 131-137].

Superanskaya, Aleksandra V. Obshchaya teoriya imeni sobstvennogo. Nauka, 1973 [Суперанская, Александра В. Общая теория имени собственного. Наука, 1973].

Suprun, Vasiliy I. „Traditsii imianarecheniya v zavolzhskikh nemetskikh koloniyakh v kontse XIX – nachale XX veka”. Yazyk i proshloye naroda. Sbornik nauchnykh statey pamiati chlena-korrespondenta RAN, zasluzhennogo deyatela nauki RF, professora Aleksandra Konstantinovicha Matveyeva, red. Mariya E. Rut, Izdatel’stvo Ural’skogo universiteta, 2012, ss. 213-229 [Cyпрун, Василий И. „Традиции имянаречения в заволжских немецких колониях в конце XIX – начале ХХ века”. Язык и прошлое народа. Сборник научных статей памяти члена-корреспондента РАН, заслуженного деятеля науки РФ, профессора Александра Константиновича Матвеева, ред. Мария Э. Рут, Издательство Уральского университета, 2012, сс. 213-229].

Sychalina, Yekaterina V. „Ofitsial’nyye i neofitsial’nyye antroponimy povolzhskikh nemtsev”. Itogi razvitiya yazykovykh variantov povolzhskikh nemtsev v pervoy polovine XX veka, red. Aleksandr Ya. Minor i Leonid I. Tetiuyev, Saratovskiy istochnik, 2016, ss. 100-111 [Сычалина, Екатерина В. „Официальные и неофициальные антропонимы поволжских немцев”. Итоги развития языковых вариантов поволжских немцев в первой половине ХХ века, ред. Александр Я. Минор и Леонид И. Тетюев, Саратовский источник, 2016, сс. 100-111].

Wiens, Gerhard. „Entlehnungen aus dem Russischen im Niederdeutschen der Mennoniten in Rußland”. Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, t. 80, 1957, ss. 93-100.

Zhirmunskiy, Viktor M. „Itogi i zadachi dialektologicheskogo i etnograficheskogo izucheniya nemetsikh poseleniy SSSR”. Sovetskaya etnografiya, nr 2, 1933, ss. 84-112 [Жирмунский, Виктор М. „Итоги и задачи диалектологического и этнографического изучения немецких поселений СССР”. Советская этнография, No 2, 1933, cc. 84-112].

Zinder, Lev R. „Opisatel’naya grammatika sovremennogo govora nemetskoy kolonii Belye Vezhi. Diplomnaya rabota, Leningrad 1928”. Acta Linguistica Petropolitana, nr 2, 2006, ch. 1, ss. 419-446 [Зиндер, Лев Р. „Описательная грамматика современного говора немецкой колонии Белые Вежи. Дипломная работа, Лeнинград 1928”. Acta Linguistica Petropolitana, No 2, 2006, ч. 1, cc. 419-446].