Sztuka w służbie imperium i narodu: casus bizantyjskich fresków w kaplicy Św. Trójcy na Zamku Lubelskim w świetle poglądów rosyjskich historyków (XIX –początek XX wieku)
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest refleksja nad nacjonalizmem rosyjskim – jego znaczeniem i zasięgiem terytorialnym, realnym, a także wyobrażonym – w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX w. Jako case study autor wybrał znamienite bizantyjskie freski z początku XV w., które pokrywają wewnętrzne ściany kaplicy Świętej Trójcy na Zamku Lubelskim w Lublinie. Autor stawia sobie pytanie, czy Lublin, ze względu na obecność fresków szkoły ruskiej, odsłoniętych dopiero na początku XX w., był w rozumieniu rosyjskich nacjonalistów miastem o rodowodzie ruskim (rosyjskim) i miał w takim razie ulec rusyfikacji, której sąsiednia Chełmszczyzna doświadczała od co najmniej 30 lat. Gdzie więc była granica nacjonalizmu rosyjskiego? Lublin leżał na granicy z ziemią chełmską, a odkrycie malowideł mogło spowodować zasadniczą rewizję spojrzenia na to miasto jako miasto polskie.
Znani intelektualiści polscy, a także rosyjscy archeologowie, historycy i badacze starożytności wzięli udział w debacie wokół pochodzenia fresków i ich genezy. I wojna światowa przerwała wszelkie projekty prac konserwatorskich, a wraz z nimi także próby dalszego odsłaniania „rosyjskości” Lublina.
Bibliografia
Adamek, Tadeusz. „Kaplica zamkowa św. Trójcy w Lublinie i jej polichromia”. W Lublin w dziejach i kulturze Polski, red. T. Radzik, A. Witusik, 51-60. Lublin: PTH Oddział w Lublinie, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1997.
Al’tshuller, Mark. Beseda lyubiteley russkogo slova: u istokov russkogo slavyanofil’stva. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye, 2007.
Anderson, Benedict. Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, przekł. S. Amsterdamski. Kraków‒Warszawa: Społeczny Instytut Wydawniczy, 1997.
Bilewicz, Hubert. „Między Krakowem a Petersburgiem. Casus bizantyńsko-ruskich malowideł lubelskich w pierwszych dekadach XX wieku”. W Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja. Materiały sesji zorganizowanej w Muzeum Lubelskim 24-26 kwietnia 1997 roku, red. B. Paprocka, J.A. Sil, 175-207. Lublin: Muzeum Lubelskie, PTTK Oddział w Lublinie, 1999.
Błachowska, Katarzyna. Wiele historii jednego państwa. Obraz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1569 roku w ujęciu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich w XIX wieku. Warszawa: Neriton, 2009.
Bończa-Tomaszewski, Nikodem. „Polskojęzyczni chłopi? Podstawowe problemy nowoczesnej historii chłopów polskich”. Kwartalnik Historyczny 112, nr 2 (2005): 91-111.
Boyarchenkov, Vladislav Viktorovich „Nauka russkikh drevnostey v pervoy polovine XIX v.”. W Nauki o cheloveke. Istoriya distsiplin, red. A.N. Dmitriyev, I.M. Savel’yeva, 157-186. Moskva: Izd. dom Vysshey shkoly ekonomiki, 2015.
Buczkowa, Irena. Kościół św. Trójcy na Zamku Lubelskim. Lublin: Muzeum Okręgowe w Lublinie, 1983.
Buczkowa, Irena. Zamek Lubelski. Lublin: Muzeum Okręgowe, 1969.
Chachaj, Jacek. „Czas podjęcia budowy wieży zamkowej w Lublinie w świetle najnowszych badań archeologicznych”. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 67, nr 3 (2019): 307-322.
Dolbilov, Mikhail Dmitrievich. Russkiy kray, chuzhaya vera: Etnokonfessional’naya politika imperii v Litve i Belorussii pri Aleksandre II. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye, 2010.
Dubbini, Renzo. Geografie dello sguardo. Visione e paesaggio in età moderna. Torino: Einaudi, 1994.
Dubbini, Renzo. Geography of the Gaze. Urban and Rural Vision in Early Modern Europe. Chicago: University of Chicago Press, 2002.
Fedoruk, Aleksander. „Ukraina oczami Napoleona Ordy”. W Napoleon Orda 1807‒1883. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej poświęconej 200. rocznicy urodzin artysty, 23-30. Brześć: Konsulat Generalny RP w Brześciu, 2007.
Giergiel, Tomisław i Ptak Jan. „Fryz heraldyczny odkryty w katedrze sandomierskiej”. Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego nowej serii nr 10 (21) (2011): 3-38.
Giraudo, Gianfranco. „Bayer et Tatiščev: l’histoire comme érudition ou comme service de l’Etat”. Europa Orientalis 5 (1986): 351-371.
Giraudo, Gianfranco. „La traduzione veneziana della Istorija gosudarstva rossijskogo (note bibliografiche e lessicografiche)”. W Profili di Storia veneta. Sec. XVIII–XX, red. U. Corsini, 95-128. Venezia: Università degli Studi ‒ Ca’ Foscari, 1985.
Giraudo, Gianfranco. „L’Ucraina e gli Ucraini dal passato al futuro”. Studi Slavistici 1 (2004): 25-33.
Głębocki, Henryk. Fatalna Sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej myśli politycznej (1856‒1866). Kraków: Arcana, 2000.
Głębocki, Henryk. „Irredenta polska a kresy Imperium. Powstanie Styczniowe (1863‒1864) a ewolucja polityki Imperium Rosyjskiego wobec jego zachodnich »okrain«”. W H. Głębocki. Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII‒XXI), 306-363. Kraków: Arcana, 2006.
Gorizontov, Leonid Yefremovich. „Bol’shaya russkaya natsiya v imperskoy i regional’noy strategii samoderzhaviya”. W Prostranstvo vlasti: istoricheskiy opyt Rossii i vyzovy sovremennosti, red. B.V. Ananich, S.I. Barzilov, 129-150. Moskva: Moskovskj obshchestvennyij nauchnyij fond, 2001.
Gurba, Stanisław. „Zagadnienie recepcji bizantyńsko-ruskich malowideł bazyliki Sandomierskiej w epokach późniejszych”. Studia Sandomierskie 21 (2014): 189-203.
Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja. Materiały sesji zorganizowanej w Muzeum Lubelskim 24-26 kwietnia 1997 roku, red. B. Paprocka, J.A. Sil. Lublin: Muzeum Lubelskie, PTTK Oddział w Lublinie, 1999.
Kappeler, Andreas. Rußland als Vielvölkerreich. Entstehung, Geschichte, Zerfall. München: C.H. Beck, 1992.
Koziarska-Kowalik, Janina. Kaplica Zamkowa w Lublinie. Lublin: Muzeum Lubelskie w Lublinie, 1997.
Kruk, Mirosław P. „Malowidła Graeco opere fundacji Jagiellonów jako postulat unii państwowej i kościelnej oraz jedności Kościoła”. W Między teologią a duszpasterstwem powszechnym na ziemiach Korony doby przedtrydenckiej. Dziedzictwo średniowiecza i wyzwania XV‒XVI wieku, red. W. Walecki, 145-201. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2017.
Kucharzewski, Jan. Epoka Paskiewiczowska. Losy oświaty. Warszawa‒Kraków: Gebethner & Wolff, 1914.
Kuraś, Stanisław. „Kiedy zbudowano okrągłą wieżę Zamku lubelskiego?”. W Problemy historii i archiwistyki, red. T. Mencel, 13-14. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1986.
Kurzątkowski, Mieczysław. „»Album Lubelskie« Adama Lerue’a a »Inwentaryzacja Stronczyńskiego«”. Przegląd Lubelski 1 (1965): 147-176.
Kurzątkowski, Mieczysław. „»Album Lubelskie« Adama Lerue jako źródło ikonograficzne”. W Ikonografia dawnego Lublina, red. Z. Nestorowicz, 52-57. Lublin, 2000.
Kutyłowska, Irena. „Nowe spojrzenie na dzieje Zamku lubelskiego w średniowieczu”. Region Lubelski nr 2 (4) (1987): 153-162.
Lisai, Yulia. „Pejzaże Napoleona Ordy – Narodowy koloryt międzynarodowej weduty”. W Napoleon Orda (1807‒1883): ilustrowana encyklopedia kraju. Wystawa z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie w Narodowym Muzeum Sztuki Republiki Białorusi, 15-19. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 2017.
Lotman, Yuriy Mikhaylovich. „Arkhaisty-prosvetiteli”. W Iz istorii russkoy kul’tury, t. V (XIX vek), red. A.D. Koshelev, B.F. Yegorov, 410-428. Moskva: Yazyki russkoy kul’tury, 1996.
Łuczewski, Michał. Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2012.
Makarewicz, Stanisław W. „Fundacja i założenia programowe polichromii bizantyńskiej z bazyliki katedralnej w Sandomierzu”. Studia Theologica Varsaviensia 13, nr 2 (1975): 117-148.
Masoero, Alberto. „Linee di frattura nell’Impero zarista. Uno sguardo d’insieme”. Storica 17, nr 50 (2011): 7-66.
Masoero, Alberto. „L’insostenibile lentezza dell’Impero zarista. Catasti e arte del governo in Transbaikalia”. Rivista Storica Italiana 130, fasc. 1 (2018): 118-163.
Mayofis, Maria. Vozzvanie k Yevrope: Literaturnoye obshchestvo “Arzamas” i rossiyskiy modernizatsionnyy proyekt 1815‒1818 godov. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye, 2008.
Miller, Aleksey. Imperiya Romanovykh i natsionalizm. Esse po metodologii istoricheskogo issledovaniya. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye, 2006.
Miller, Alexei. „‛Official Nationality’?: A Reassesment of Count Sergei Uvarov’s Triad in the Context of Nationalism Politics”. W A. Miller. Romanov Empire and Nationalism: Essays in the Methodology of Historical Research, 139-160. Budapest‒New York: Central European University Press, 2008.
Miller, Aleksey Il’ich. „Tema Tsentral’noy Yevropy: istoriya, sovremennyye diskursy i mesto v nikh Rossii”. Novoye literaturnoye obozreniye 52, nr 6 (2001): 75-96.
Miller, Aleksey. “Ukrainskiy vopros” v politike vlastey i russkom obshchestvennom mnenii (vtoraya polovina XIX v.). S.-Peterburg: Alateija, 2000.
Nayt, Nataniel’. „Nauka, imperiya i narodnost’: Etnografiya v Russkom geograficheskom obshchestve, 1845‒1855”. W Rossiyskaya imperiya v zarubezhnoy istoriografii. Raboty poslednikh let: Antologiya, red. P. Vert, P.S. Kabytov, A.I. Miller, 155-198. Moskva: Novoe izd-vo, 2005.
Nowak, Andrzej. „Pod kopytami Miedzianego Jeźdźca – „geopoetyka” rosyjska i Polska”. W A. Nowak. Metamorfozy Imperium Rosyjskiego 1721‒1921. Geopolityka, ody i narody, 19-74. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2018.
Osadczy, Włodzimierz. Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2007.
Paszkiewicz, Piotr. W służbie Imperium Rosyjskiego, 1721‒1917. Funkcje i treści ideowe rosyjskiej architektury sakralnej na zachodnich rubieżach cesarstwa i poza jego granicami. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1999.
Piccin, Matteo. „Da “Scuola Superiore” a “Università Imperiale di Varsavia”: genesi di un’università russa nel Regno di Polonia (1862‒1869)”. Annali di Ca’ Foscari 45, nr 1 (2006): 151-189.
Piccin, Matteo. „Geografie wyobrażone rosyjskiego nacjonalizmu: gubernie zachodnie Imperium i „Ruś Chełmska” między tradycją a nowoczesnością myśli narodowej”. W Przypominać zapomniane, odkrywać nieznane. Polskie losy: Kościół – Syberia – Rosja (XIX‒XX w.). Studia ofiarowane Profesorowi Eugeniuszowi Niebelskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. A. Barańska, 205-224. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2019.
Piccin, Matteo. „Lieux de Mémoire na pograniczu polsko-ruskim. Przypadek Ziemi Chełmskiej (po 1863 r.)”. Przegląd Środkowo-Wschodni 5 (2020): 9-43.
Przeciszewska, Maria M. „Between Empire and Nation. The social function of books in the Kingdom of Poland, 1864‒1914”. Polish Libraries 7 (2019): 96-127.
Przeciszewska, Maria M. „Naród, imperium, narracja. Podręczniki do historii Dymitra Iłowajskiego jako narzędzie rosyjskiej „polityki czytelniczej” w Królestwie Polskim”. Slavia Orientalis 64, nr 1 (2015): 35-50.
Przeciszewska, Maria M. „»Tworzenie Rosjan«. Narodowotwórcza funkcja wybranych publikacji Bractwa Przenajświętszej Bogurodzicy w Chełmie (1884–1915)”. Rocznik Biblioteki Narodowej 48 (2017): 347-372.
Rokoszny, Józef. Średniowieczne freski w katedrze sandomierskiej. Kraków: Akademia Umiejętności, 1914.
Różycka-Bryzek, Anna. „Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu (1470)”. Studia do Dziejów Wawelu 3 (1968): 175-293.
Różycka-Bryzek, Anna. Bizantyńsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983.
Różycka-Bryzek, Anna. „Bizantyńsko-ruskie malowidła ścienne w kolegiacie wiślickiej”. Folia Historiae Artium 2 (1965): 47-82.
Różycka-Bryzek, Anna. Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy Zamku Lubelskiego. Lublin: Muzeum Lubelskie, Wydawnictwo UMCS, 2000; wyd. 2, red. M. Janik. Lublin: Muzeum Lubelskie, 2012.
Schiller-Walicka, Joanna. „Cesarski Uniwersytet Warszawski. Między edukacją a polityką 1869‒1917”. W Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816‒1915, red. T. Kizwalter, P.M. Majewski, 556-703. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.
Shenk, Frit’of Ben’yamin. „Mental’nyye karty: konstruirovaniye geograficheskogo prostranstva v Yevrope ot epokhi Prosveshcheniya do nashikh dney”. Novoye literaturnoye obozreniye 52, nr 6 (2001): 42-61.
Simosato, Тosiyuki. „Pereosmysleniye kontseptsii «narodnost’»: S.S. Uvarov kak konservativnyy myslitel”. Mysl 20 (2016): 87-97.
Smorąg-Różycka, Małgorzata. „Bizantyńskie freski w sandomierskiej katedrze: królewski dar na chwałę Bożą czy odblask idei unii horodelskiej?”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 141, z. 2 (2014): 235-255.
Staliūnas, Darius. „Assimilation or Acculturation? Russian Imperial Policy Toward Lithuanians in the 1860s”. Central and Eastern European Review 2 (2008): 1-20.
Staliūnas, Darius. Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863. Amsterdam‒New York: Rodopi, 2007.
Stawicki, Stanisław. „Przyczynki do historii ściennych malowideł bizantyjsko-ruskich w Polsce. Technika i konserwacja”. Ochrona zabytków nr 1/47 (184) (1994): 3-21.
Szabaciuk, Andrzej. Rosyjski Ulster. Kwestia chełmska w polityce imperialnej Rosji wobec Królestwa Polskiego w latach 1863–1915. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013.
Szwarc, Andrzej. „Akademia Medyko-chirurgiczna i Szkoła Główna 1857‒1869”. W Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816‒1915, red. T. Kizwalter, P.M. Majewski, 415-555. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016.
Wadowski, Jan Ambroży. Kościoły lubelskie na podstawie źródeł archiwalnych. Kraków: Akademia Umiejętności, 1907.
Walicki, Andrzej. W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.
Walicki, Andrzej. Zarys myśli rosyjskiej. Od Oświecenia do Renesansu religijno-filozoficznego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005.
Walicki, Michał. „Malowidła ścienne kościoła św. Trójcy na zamku w Lublinie (1418)”. Studia do dziejów sztuki w Polsce 3 (1930): 1-92.
Walicki, Michał. Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa Polskiego (1827–1862). Warszawa: Kasa im. Mianowskiego, 1931.
Warszawska „Cyganeria” malarska. Grupa Marcina Olszyńskiego, oprac. S. Kozakiewicz, A. Ryszkiewicz. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1955.
Weber, Eugen. Peasants into Frenchmen. The Modernization of Rural France, 1870‒1914. Stanford: Stanford University Press, 1976.
Weeks, Theodore R. Nation and State in Late Imperial Russia. Nationalism and Russification on the Western Frontier, 1863‒1914. DeKalb: Northern Illinois University Press, 1996.
Weeks, Theodore R. „The „End” of the Uniate Church in Russia: The Vossoedinenie of 1875”. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 44, H. 1 (1996): 28-40.
Wyrzykowski, Andrzej. „Zabytkowe freski w prezbiterium katedry sandomierskiej”. Kronika Diecezji Sandomierskiej 10 (1934): 277-287.
Zapadnyye okrainy Rossiyskoy imperii, red. M.D. Dolbilov, A.I. Miller. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye, 2006.
Ziarkowski, Dominik. „Inwentaryzacja zabytków Królestwa Polskiego a system ochrony dziedzictwa kulturowego w Rosji w pierwszej połowie XIX wieku”. Sztuka Europy Wschodniej. Искусство Bосточной Европы. Art of Eastern Europe 1 (2013): 193-205.
Zorin, Andrey. „Zavetnaya Triada. Memorandum S.S. Uvarova 1832 goda i vozniknoveniye doktriny „pravoslaviye – samoderzhaviye – narodnost”. W A. Zorin. Kormya dvuglavogo orla… Literatura i gosudarstvennaya ideologiya v Rossii v posledney treti XVIII-pervoy treti XIX veka, 337-374. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye, 2004. [Зорин Андрей, „Заветная Триада. Меморандум С.С. Уварова 1832 года и возникновение доктрины „православие – самодержавие – народность”. W A. Зорин, Кормя двуглавого орла… Литература и государственная идеология в России в последней трети XVIII-первой трети XIX века, 337-374. Москва: Новое литературное обозрение, 2004].
Copyright (c) 2021 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
