Jan Reisner w Akademii św. Łukasza. Artysta a polityka króla Jana III i papieża Innocentego XI

Tadeusz Bernatowicz

doi:10.18290/rh20684-10s

Tadeusz Bernatowicz Uniwersytet Łódzki, polska https://orcid.org/0000-0002-8674-5307

DOI: https://doi.org/10.18290/rh20684-10s

Słowa kluczowe: Jan Reisner, Akademia św. Łukasza w Rzymie, edukacja artystyczna, kontakty artystyczne Polski z Włochami, późnobarokowy eklektyzm w architekturze, król Jan III Sobieski

Abstrakt

Jan Reisner (ok. 1655-1713) – malarz i architekt został wysłany przez Jana III wraz z Jerzym Siemiginowskim na studia artystyczne w Akademii św. Łukasza w Rzymie. Podróż do Wiecznego Miasta, do którego dotarł 24 lutego 1678 r., odbył w orszaku księcia Michała Radziwiłła. Opiekunem i protektorem artysty podczas nauki w latach 1678-1682 był kardynał Carlo Barberini, późniejszy protektor Regni Poloniae. W konkursie architektonicznym Akademii św. Łukasza ogłoszonym w 1681 r. Reisner otrzymał pierwszą nagródę w pierwszej klasie, a nieco później został przyjęty na członka prestiżowej uczelni. Nadano mu Order Złotej Ostrogi (Aureatae Militiae Eques) oraz tytuł Aulae Lateranensis Comes, co było równoznaczne z uzyskaniem szlachectwa. Nagrodę architektoniczną przynało jury Concorso Academico w składzie: principe Akademii malarz Giuseppe Garzi, sekretarz Giuseppe Gezzi, architekci – Gregorio Tommassini i Giovanni B. Menicucci.

W Archivio storico dell’Accademia di San Luca zachowały się trzy rysunki projektowe kościoła wykonane przez Jana Reisnera piórkiem i akwarelą, przedstawiające elewację frontową, przekrój podłużny oraz rzut. Mimo że wykonane zostały na konkurs w 1681 r. opisano je z datą 1682, gdy wręczano już nagrody.

Projekt Reisnera odzwierciedlał skomplikowane tendencje w architekturze lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII w., zwłaszcza w edukacji architektonicznej Akademii św. Łukasza. Próbowano tam pogodzić klasycyzujące tendencje propagowane przez dwór francuski z nawiązywaniem do form dojrzałego baroku rzymskiego. W konsekwencji próby połączenia cech dwóch tradycji powstało dzieło eklektyczne, tak jak i inne projekty konkursowe tworzone przez studentów Akademii św. Łukasza.

Architekt zaprojektował świątynię-mauzoleum Barberinich, na planie koła z otwierającymi się do środka ośmioma niższymi kaplicami i prostokątnym prezbiterium. W rotundowym wnętrzu wyodrębnić można trzy części: korpus z otwierającymi się kaplicami, tambur oraz czaszę z naszkicowaną kompozycją Strącenie aniołów. W środku oznaczony został ołtarz z filarowo-kolumnowych baldachimem.

Genezę architektoniczną budowli określiły antyczne budowle: Panteon (125 r. po Ch.) oraz Muzoleum Konstancji (IV w. po Ch.). Nowożytną redakcję tego modelu otworzył Andrea Palladio, projektując Tempietto Barbaro w Maser z 1580 r. W bliższej perspektywie czasowej i terytorialnej inspiracji mogły dostarczyć Santa Maria della Assunzione w Ariccia (1662-1664) Berniniego i Notre-Dame-de-l’Assomption (1670-1676) w Paryżu projektu Charles’a Errarda. Zwłaszcza niezrealizowany projekt Carlo Fontany adaptacji Koloseum na miejsce kultu Świętych Męczenników podjął Klemens X w związku z obchodami Roku Świętego w 1675 r. W środku amfi Flawiusza projektował wzniesienie kościoła w formie antykizowanej rotundy, z kopułą na wysokim tamburze i wieńcem kaplic wokół. Równie istotny był projekt Fontany centralnego kościoła w baskijskiej Loyoli (Santuario di S. Ignazio a Loyola). W barokowych realizacjach ówczesnego Rzymu znajdujemy wzory dla dekoracji architektonicznej kościoła Reisnera. W układzie i plastyce elewacji widoczne jest oddziaływanie kolumnowych fasad baroku, tak powszechnych, w różnych wariantach w dziełach da Cortony, Borrominiego i Rainaldiego. Świeżo ukończone były monumentalne, kolumnowe fasady wzniesione według projektów Carlo Rainaldiego: S. Andrea della Valle (1656 / 1662-1665 / 1666) i S. Maria in Campitelli (projekt – 1658-1662; realizacja, 1663-1667) oraz Borrominiego San Carlo alle Quatro Fontane (1667-1677). Aniołki podtrzymujące girlandy na cokołach attyki tamburu są wzorowane na dekoracji z dwóch kościołów Berniniego: S. Maria della Assunzione w Ariccia (1662-1664) i S. Andrea al Quirinale (1658-1670).

Do repertuaru dojrzałego baroku należą również oprawy okienne elewacji frontowej piętra w postaci przerwanego belkowania i z naczółkiem formie odcinków zakończonych wolutkami. Z projektu wynika, że prezbiterium miało być założone na lekko wydłużonym prostokącie o zaokrąglonych narożach i nakryte sufitem z fasetami, w przekroju zbliżonym do spłaszczonej mocno kopuły. Zbliża się ona do rozwiązań stosowanych przez Borrominiego w Collegio di Propaganda Fide i Oratorium Filipinów. Widoczne są trzy owalne okna dekorowane łuczkami o zarysie litery „C” i z żebrami wychodzącymi z wolut podstawy kopuły, które należały do charakterystycznych motywów da Cortony, przejętych od Michała Anioła. Wieńcząca latarnia otrzymała oryginalny kształt – w przekroju kontur gruszki z trzema oknami o takim samym kształcie, ujęty rozciągniętymi esowato wolutami, należącymi do kanonicznych motywów stosowanych za da Cortoną przez rzesze architektów późnobarokowego eklektyzmu.

Wraz z nauką architektury, co było w Akademii typowe, Reisner uczył się malarstwa i geodezji, dzięki którym po powrocie do Polski zyskał prestiż i znaczenie na dworze Jana III, potem u wojewody płockiego Jana Krasińskiego. Znakomicie zapowiadający się talent architektoniczny nie zabłysnął jako architekt w Polsce, choć – jak niewielu studentów Akademii św. Łukasza – dostąpił wszystkich zaszczytów jako student i absolwent.

Bibliografia

Billewicz, Teodor. Diariusz podróży po Europie w latach 1677-1676, z rękopisu odczytał, wstępem i komentarzem opatrzył Marek Kunicki-Goldfinger, Wydawnictwo Neriton, 2004.

Bonaccorso, Giuseppe, Francesco Moschini, a cura. Carlo Fontana 1638-1714 Celebrato Architteto. Convegno Internazionale, Roma, Palazzo Carpegna 22-24 ottobre 2014, Accademia Nazionale di San Lica, 2017.

Caraffa, Constanza. Gaetano Chiavri (1689-1770) architetto romano della Hofkirche di Dresda.

Silvana Editoriale, 2006.

Cipriani, Angela. „Die ″Accademia di San Luca″ in Rom“. Entwerfen Architektenausbildung in Europa von Vitruv bis Mitte des 20. Jahrhunderts Geschichte – Theorie – Praxis. Herausgegeben Ralph Johannes, Junius Verlag GmbH, 2009, ss. 344-358.

Corrispondenza del lucchese Tommaso Talenti segretario intimo del re di Polonia con Carlo Barberini protettore del regno (1681-1693), (Acta barberiniana, Nr 1), a cura di Gaetano Platania, Edizioni Sette Città, 2004.

Coudenhove-Erthal, Eduard. Carlo Fontana und die Architektur des römischen Spätbarocks. A. Schroll Verlag, 1930.

Duverger, Erik. „Le commerce d’art entre la Flandre et l’Europe Centrale au XVIIe siècle”. Evolution générale et développements régionaux en histoire de l’art, red. György Rózsa, t. 2, Akadémiai Kiadó Budapeszt, 1972.

Guidoboni, Francesco. „I primi concorsi accademici di archittetura tra Roma e la Francia, 1677. Concorso accademico 1677 prima classe”. Roma-Parigi Accademie a confronto. L’Accademia di san Luca e gli artisti francesi XVII-XIX secolo, a cura di Carolina Brook, Elisa Camboni, Gian Paolo Consoli, Francesco Moschini, Susanna Pasquali, Accademia Nazionale di San Luca, 2016. Guttmejer, Karol. „Kościół Kamedułów na Bielanach w Warszawie. Problem formy i autorstwa”.

Kultura artystyczna Warszawy, red. Zbigniew Michalczyk i in., Wydawnictwo Neriton, 2010.

Habel, Dorothy Metzger. The Urban Development of Rome in the Age of Alexander VII. Cambridge University Press, 2002.

Hager, Hellmutt. „Carlo Fontana’s projekt for a church in honour of „Ecclesia Triumphans” in the Colossseum, Rome”. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, vol. 36, 1973, ss. 319-337.

Hager, Hellmutt. „L’Accademia di San Luca e i concorsi di architettura”. Aequva potestas Le arti in gara a Roma nel Settecencto, a cura Angela Ciprani, Edizione de Luca, 2001, ss. 117-124.

Haur, Jakub K. Skład abo skarbiec znikomitych sekretow oekonomiey ziemianskiey… W Krakowie, 1693.

Hempel, Walter i Walter Krönert, Gaetano Chiaveri Der Architekt der katholischen Hofkirche zu Dresden. Hanau/M: Dausien, 1956.

Jaroszuk, Jan. „Poselstwo z obiediencją Michała Kazimierza Radziwiłła do Rzymu w latach 16791680”. Micellanea Historico-Archivistica, t. 3, 1989, s. 105-119.

Karpowicz, Mariusz. Jerzy Eleuter Siemiginowski, malarz polskiego baroku. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, 1974.

Karpowicz, Mariusz. „Jan Reisner – zapomniany malarz i architekt”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 21, 1959, ss. 70-83.

Karpowicz, Mariusz. „O Janie Reisnerze po raz wtóry”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 36, 1974, ss. 253-267.

Karpowicz, Mariusz. „Stypendyści królewscy w Rzymie”. Primus inter pares. Pierwszy wśród równych, czyli opowieść o królu Janie III, Wydawnictwo Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2013, ss. 109-113.

Krautheimer, Richard. The Rome of Alexander VII 1655–1667. Princeton University Press, 1985.

Kurzej, Michał. „Depingere fas est”. Sebastian Piskorski jako konceptor i prowizor. Imedius agencja reklamowa sp. z o.o., 2018.

L’Anfiteatro Flavio descritto e delineato dal cavaliere Fontana, Carlo… Ryciny Domenico Franceschini, Haia [Haga, faktycznie Rzym], 1725.

L’Idéal classique. Les échanges artistiques entre Rome et Paris au temps du Bellori (1640-1700), a cura di Olivier Bonfait, Desmas Anne-Lise, Académie de France à Rome ed. Somogy, 2002.

Lorenz, Hellmut. Domenico Martinelli und die österreichische Barockarchitektur. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften Wien, 1991.

Magnuson, Torgil. Rome in the Age of Bernini, vol. I, From the election of Sixtus V to the death of Urban VIII. Almoquist & Wiksel International Stockholm, Sweden / Humanities Press N.J. U.S.A., 1982.

Mańkowski, Tadeusz. „Szkoła malarska w Wilanowie za Jana III. Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydział II, t. 43, 1950, ss. 5-9.

Marconi, Paolo, Angela Cipriani i Enrico Valeriani. I disegni di architettura dell’Archivio storico dell’Accademia di San Luca. De Luca Editore, 1974.

Montanari, Tomaso. „Bellori e la politica artistica di Luigi XIV. L’Idéal classique. Les échanges artistiques entre Rome et Paris au temps du Bellori (1640-1700), a cura di Olivier Bonfait i Anne-Lise Desmas, Académie de France à Rome ed. Somogy, 2002, ss. 117-138.

Mossakowski, Stanisław. Recenzja Domenico Martinelli und die österreichische Barockarchitektur. Hellmut Lorenz. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften Wien, 1991”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 58, 1996, ss. 341-355.

Müller, Hans. Die Königliche Akademie der Künste zu Berlin 1696 bis 1896. Verlag von Rich, 1896. Osiecka-Samsonowicz, Hanna. Polskie uroczystości w barokowym Rzymie 1587-1696. Instytut Sztuki PAN, 2012.

Ostrowski, Jan. „Flores Vitae B. Salomae, nieznany cykl graficzny Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 35, 1973, s. 43-51.

Pietrzak, Jan. „Siedemnastowieczna podróżniczka. Wrażenia Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej z podróży po Europie Zachodniej w latach 1677-1678”. Kulturowe wzorce a społeczna praktyka. Studia z dziejów kobiet, red. Agnieszka Jakuboszczak, Przemysław Matusik, Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2012, ss. 103-126.

Platania, Gaetano. „La nomina di Carlo Barberini protettore di Polonia (1681) in alcune lettere inedite conservate nel fondo barberiniano della Biblioteca Vaticana”. Per sovrana risoluzione». Studi in ricordo di Amelio Tagliaferri. Arte Documento. Rivista di Storia e tutela dei Beni Culturali. Quaderni, vol. 4, 1998, pp. 215-224.

Polonia e curia romana. Corrispondenza di Maria Kazimiera Sobieska regina di Polonia, con Carlo Barberini protettore del regno (1681-1699) e il soggiorno romano di una famiglia polacca in esilio, (Acta barberiniana, Nr 3), a cura Gaetano Platania, Edizioni Sette Città, 2016.

Polonia e curia romana. Corrispondenza tra Giovanni III Sobieski, re di Polonia con Carlo Barberini protettore del regno (1681-1696), (Acta barberiniana, Nr 2), a cura Gaetano Platania, Edizioni Sette Città, 2011.

„Probener Michael”. Allgemeines Lexicon der bildenden Künstler von Antike bis zur Gegenwart…, Band 27, Verlag von E.A. Seemann, 1933, s. 410.

Rastawiecki, Edward. Słownik malarzów polskich tudzież w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, t. 2. Nakładem autora, 1851.

„Reisner Jan (Ratzner, Reizner, Rejnert, Rejsner, Rejzner, Reyzner, Rezner, Rysler, Ryzner)”. Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Instytut Sztuki PAN, 2016, ss. 382-384.

Roma-Parigi Accademia a confronto L’Accademia di San Luca e gli artisti francesi XVII-XIX secolo, a cura Carolina Brook, Elisa Camboni, Gian Paolo Consoli, Francesco Moschini, Susanna Pasquali, Accademia Nazionale di San Luca, 2016.

Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Instytut Sztuki PAN, 2016.

Smith, Gil R. „The «Concorso Accademico» of 1677 at the Accademia di San Luca”. Projects and Monuments in the Period of The Roman Baroque, edited by Hellmut Hager, Susan Scott Munshower, Pensylvania State University, vol. 1, 1984, ss. 27-45.

Smith, Gil R. Architectural Diplomacy. Rome and Paris in the Late Baroque. The MIT Pres Cambridge (Mass.) and London, 1993.

Starzyński, Juliusz. „Dwór artystyczny Jana III”. Życie Sztuki, t. 1, 1934, ss. 137-156.

Starzyński, Juljusz. Wilanów dzieje budowy pałacu z Jana III. Zakład Architektury Polskiej i Historji Sztuki Politechniki Warszawskiej, 1933.

Theatrum Europeum der Beschreibung der Denckwürdigsten Geschichten in Europa vom Jahr 1672 bis 1679. Matthäus Merian (d.Ä.), Bd. 11, Franckfurt am Meyn 1682.

Veragnoli, Claudio. S. Croce in Gerusaleme. La basilica restaurata e l’architettura del Settecento romano. Edizione Bonsignori, [1995].

Villani, Marcello. „La più nobil parte”. L’architettura delle cupole a Roma 1580-1670. Gangemi Editore, [2009].

Wegerhoff, Eric. „Una restituzione in senso inverso: il progetto di Carlo Fontana per il Colosseo”. Carlo Fontana 1638-1714 Celebrato Architteto. Convegno Internazionale, Roma, Palazzo Carpegna 22-24 ottobre 2014, Atti a cura di Giuseppe Bonaccorso, Francesco Moschini, Accademia di San Luca, Roma, 2017, ss. 164-169.