Organizacja i funkcjonowanie diecezji chełmskiej w świetle relacji „ad limina” z 1594 r.

Abstrakt

Głównym celem artykułu jest ocena wiarygodności oraz krytyka wartości źródłowej pierwszej relacji o stanie diecezji chełmskiej z 1594 r. w odniesieniu do stanu organizacyjnego diecezji w końcu XVI wieku, czyli przed pożarem archiwum kurii biskupiej w Krasnymstawie (7 kwietnia 1597), w którym spłonęła większość dokumentów i ksiąg. Analizowany w tekście raport jest jedną z dwóch najstarszych zachowanych relacji przesłanych przez polskich biskupów do Stolicy Apostolskiej po soborze trydenckim.

Krytyka relacji chełmskiej z 1594 r. poprzedzona została wstępem odnoszącym się do tradycji badawczej oraz edytorskiej związanej z tą kategorią źródeł. Przedstawione zostały okoliczności i kontekst historyczny powstania relacji. Ocena wiarygodności informacji przekazanych do Stolicy Apostolskiej przez pełnomocnika biskupa Stanisława Gomolińskiego została dokonana poprzez analizę porównawczą treści relacji z informacjami na temat stanu i organizacji diecezji chełmskiej pochodzącymi z innych źródeł oraz opracowań naukowych. Autor relacji wskazał szereg trudności w funkcjonowaniu swojej diecezji na obszarze, gdzie przeważała Cerkiew prawosławna, a sieć kościołów łacińskich, dodatkowo nadszarpnięta przez reformację, nie tworzyła regularnej i zwartej terytorialnie struktury. Powodowało to trudności w materialnym zabezpieczeniu beneficjów oraz zapewnieniu obsługi duszpasterskiej (brak duchowieństwa, kumulacja beneficjów, niedotrzymywanie obowiązku rezydencji).

Relacja z 1594 r., w porównaniu z późniejszymi relacjiami, ma charakter listu (stylus epistolaris), a nie formularza, jest krótka i dość ogólna. Jej wartość informacyjna, zwłaszcza przy analizie poszczególnych problemów czy konkretnych zagadnień, ma charakter jedynie uzupełniający. Większą wartość może przedstawiać przy badaniu stosunku biskupa do swojej diecezji oraz sposobu zarządzania. Warto patrzeć na to źródło w kontekście porównawczym – szczególnie przez pryzmat relacji składanych przez tego samego biskupa z różnych diecezji, które pozostawały w jego zarządzie w ciągu kariery duchownej. Umożliwi to pełniejszą krytykę tego źródła oraz odpowiedź na pytanie na ile relacje były osobistym dziełem danego biskupa a na ile środowiska kurii biskupiej, i w jakimś zakresie tradycji biskupstwa.