Wpływ fundacji papieskich na polską architekturę początku XVI wieku. Watykański kontekst mauzoleum prymasa Jana Łaskiego
Abstrakt
Przedmiotem omówienia jest kaplica św. Stanisława, wzniesiona w pobliżu katedry gnieźnieńskiej z inicjatywy prymasa Jana Łaskiego między 1518 a 1523 r. (rozebrana w końcu XVIII w.). Fundacja tego centralnego, wolnostojącego mauzoleum zajmuje ważne miejsce w historii początków sztuki renesansowej w Polsce. Jej realizacja przebiegała równolegle z budową kaplicy – mauzoleum króla Zygmunta Starego na Wawelu. Arcybiskup Jan Łaski był zaangażowany w sprowadzenie do Polski Bartłomieja Berrecciego – projektanta królewskiej kaplicy, być może zaangażowanego również w projekcie gnieźnieńskim. Niewątpliwie wpływ na fundację Łaskiego miał jego pobyt w Rzymie w latach 1513-1515. Arcybiskup otrzymał wtedy zgodę na zebranie ziemi z rzymskiej nekropolii Campo Santo i prawo uświęcenia nią cmentarza przy katedrze w Gnieźnie. Z koncepcją mauzoleum wiązała się też zamówiona na Węgrzech w pracowni Jana Florentczyka płyta nagrobna.
Na podstawie zachowanej linii fundamentów można wyróżnić wiele istotnych cech tej budowli. Dysponowała ona układem centralnym. Trzon miał formę cylindra, najprawdopodobniej przesklepionego kopułą. Trzy półkoliste apsydy tworzyły czytelny trichonchos. Od południa znajdowało się wejście do kaplicy. Nie mniej istotna był lokalizacja mauzoleum, usytuowanego między katedrą a kolegiatą św. Jerzego. Na tej samej osi znajdowała się pierwotna lokalizacja grobu św. Wojciecha. Podjęte w Gnieźnie rozwiązania mogły mieć źródła w rzymskim ośrodku artystycznym. Tkwią one w szeregu projektów i koncepcji pojawiających się wokół fundacji Juliusza II, renowacji bazyliki św. Piotra i koncepcji mauzoleum papieskiego. Miały one związek z twórczością Donato Bramantego i Giuliana da Sangallo. Watykańskie projekty architektoniczne były formułowane w kontekście wyjątkowego, historycznego znaczenia miejsca pochówku św. Piotra. Podobny, starożytny kontekst pojawiał się w Gnieźnie, miejscu związanym z początkami chrześcijaństwa w Polsce.
Bibliografia
Bania, Zbigniew. „ Średniowieczna kolegiata w Łasku”. Sztuka Polski Środkowej – studia. Architektura średniowieczna i nowożytna, red. Zbigniew Bania, Piątek Trzynastego, 2002, ss. 48-56.
Białostocki, Jan. The Art of the Renaissance in Eastern Europe. Hungary. Bohemia. Poland. Cornell University Press, 1976.
Bredekamp, Horst. Sankt Peter in Rom und das Prinzip der produktiven Zerstörung: Bau und Abbau von Bramante bis Bernini. Wagenbach Klaus GmbH, 2008.
Dalbor, Witold, „Wczesnośredniowieczny gród w Gnieźnie”. Światowid, t. 21, 1955, ss. 161-246.
Dall’analisi storica alla ricostruzione digitale e musealizzazione del progetto di Giuliano da Sangallo per il Mausoleo di Giulio II, 2016/2017, www.bimportale.com/wp-content/uploads/2020/01/Dallanalisi-storica-alla-ricostruzione-digitale-e-musealizzazione-del-progetto-di-Giuliano-da-Sangallo-per-il-Mausoleo-di-Giulio-II.pdf. Dostęp 15.01.2020.
Dittscheid, Hans-Christoph. „Form versus Materie. Zum Spoliengebrauch in den römischen Bauten und Projekten Donato Bramantes“. Antike Spolien in der Architektur des Mittelalters und der Renaissance, Hrsg. Joachim Poeschke, Hirmer Verlag, 1996, ss. 282-284.
Dworzaczek, Włodzimierz. „Łaski Jan h. Korab”. Polski Słownik Biografi , t. 18, 1973, ss. 231-232. Fabiański, Marcin. „Panteon jako źródło motywów architektonicznych w sztuce XV-XVIII wieku”.
Folia Historiae Artium, t. 20, 1984, ss. 95-134.
Filipowicz, Paweł, i Maciej Filipowicz. „Wyniki badań architektonicznych kościoła pw. Podwyższenia Świętego Krzyża w Brzezinach, realizowanych w latach 2014, 2018”. Brzeziny i region. Przeszłość w narracji interdyscyplinarnej. Archeologia – architektura – sztuka – historia, red. Lubomira Tyszler, Muzeum Regionalne w Brzezinach, Urząd Miasta Brzeziny, Wydział Filozoficzno-Historyczny UŁ, 2019, ss. 86-87.
Frommel, Sabine. «Giuliano da Sangallo tra Firenze e la Roma di Giulio II: persistenze e aggiornamenti». Giuliano da Sangallo, a cura di Amedeo Belluzzi, Caroline Elam, Francesco Paolo Fiore, Officina Libraria, 2017.
Frommel, Sabine. Giuliano da Sangallo. Edifir, 2014.
Gerevich, László. „Joannes Fiorentinus und die Pannonische Renaissance“. Acta Historiae Artium, t. 6, 1956, ss. 309-338.
Graf, Wolff Metternich, Franz und Christof Thoenes. Die Frühen St.-Peter-Entwürfe 1505-1514. Ernst Wasmuth Verlag, 1987, ss. 45-50.
Grajewski, Czesław. „Graduał Jana Łaskiego na tle jego fundacji ksiąg liturgicznych”. Seminare. Poszukiwania naukowe, t. 36, 2015, nr 2, ss. 187-196.
Günther, Hubertus. Das Studium der antiken Architektur in den Zeichnungen der Hochrenaissance. Ernst Wasmuth Verlag, 1988.
Jakimowiczówna, Teresa i Eugeniusz Linette. „Architektura (renesansowa w Wielkopolsce)”. Dzieje Wielkopolski, t. 1, Do roku 1793, red Jerzy Topolski, Wydawnictwo Poznańskie, 1969.
Kaczmarczyk, Zdzisław. O kanclerzu Janie Łaskim. Wiedza Powszechna, 1955. Karwowski, Stanisław. Gniezno. czcionkami drukarni Dziennika Polskiego, Poznań, 1892.
Karwowski, Stanisław. Kolegiata Św. Jerzego i kościół Św. Stanisława w Gnieźnie. nakładem i czcionkami Kuryera Poznańskiego, Poznań, 1896.
Katedra gnieźnieńska, t. 1, red. Z. Świechowski, Księgarnia św. Wojciecha, 1970.
Kersting, Markus. San Giovanni dei Fiorentini in Rom und die Zentralbauideen des Cinquecento. Wernersche Verlagsgesellschaft, 1994.
Kępiński, Zdzisław. „Analiza wykopalisk architektonicznych w katedrze gnieźnieńskiej”. Sprawozdania Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, t. 13, 1947, ss. 177-179.
Kieszkowski, Witold. „Prymas Jan Łaski i początki renesansu w Polsce”. Arkady, nr 10, 1936, ss. 551-555.
Komornicki, Stefan S. „Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu 1517-1533”. Rocznik Krakowski, t. 23, 1932, ss. 17-120.
Korytkowski, Jan. „Jan Łaski arcybiskup gnieźnieński, prymas Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego”. Jana Łaskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa, legata urodzonego Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej … nakładem i drukiem J.B. Langiego, ss. 2-90.
Korytkowski, Jan. Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskiem, t. 2, Druk. Kuryer Ponański, Poznań, 1888.
Kowalczyk, Jerzy, „Triumf i sława wojenna all’antica w Polsce XVI w.”. Renesans. Sztuka i ideologia, red. Tadeusz S. Jaroszewski, PWN, 1976, s. 293-348.
Kowalski, Jacek. Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XII-XVI wieku. Fundacja św. Benedykta, 2010.
Kozakiewiczowa, Helena, i Stefan Kozakiewicz. Renesans w Polsce. Arkady, 1984. Kozakiewiczowa, Helena. „Mecenat Jana Łaskiego (z zagadnień sztuki renesansowej w Polsce)”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 23, nr 1, 1961, ss. 3-17.
Kozakiewiczowa, Helena. „Sztuka renesansowa Gniezna”. Dzieje Gniezna, red. Jerzy Topolski, PWN, 1965, ss. 389-402.
Kozakiewiczowa, Helena. „Z badań nad Bartłomiejem Berreccim”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 23, nr 4, 1961, ss. 311-327.
Krautheimer, Richard. Rome: Profile of a City, 312-1308. Princeton University Press, 1980. Kronika klasztoru trzemeszeńskiego i spominki o Łaskich, red. Aleksander Hirschberg, Lwów 1877. Kunkel, Robert M. „Dwie centralne kaplice: w Gnieźnie i w Pułtusku”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 45, nr 3-4, 1983, ss. 287-292.
Kunkel, Robert M. Architektura gotycka na Mazowszu. DiG, 2006.
Laubitz, Antoni. „O początkach kościoła gnieźnieńskiego w świetle ostatnich badań wykopaliskowych”. Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, t. 3, nr 1, 1934-1935, ss. 14-21.
Łoziński, Jerzy Z. Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620. PWN, 1973.
Mossakowski, Stanisław. „Kiedy, jak i przez kogo wznoszona była i dekorowana kaplica Zygmuntowska”. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 39, 1994, ss. 87-126.
Mossakowski, Stanisław. „Proweniencja artystyczna twórczości Bartłomieja Berrecciego w świetle dekoracji kaplicy Zygmuntowskiej”. Biuletyn Historii Sztuki, t. 48, 1986, ss. 151-187.
Mossakowski, Stanisław. Kaplica Zygmuntowska (1515-1533). Problematyka artystyczna i ideowa mauzoleum króla Zygmunta I. Liber Pro Arte, 2007.
Mycielski, Jerzy. „Trzy nagrobki z epoki renesansu w katedrze gnieźnieńskiej”. Sprawozdania Komisji do badania historii sztuki w Polsce, t. 5, 1896, ss. szp. XC-XCIII.
Niebaum, Jens. Der kirchliche Zentralbau der Renaissance in Italien. Studien zur Karriere eines Baugedankens im Quattround frühen Cinquecento. Hirmer Verlag, 2016.
Palladio, Andrea. Cztery księgi o architekturze. PWN, 1955.
Pietras, Henryk. „Baptysteria rzymskie w «Liber Pontyficalis». Cz. 2 Baptysterium w bazylice Św. Piotra”. Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, vol. 34, 2014, ss. 313-320.
Pietrusiński, Jerzy. „Graduał prymasa Łaskiego w Bibliotece im. Lenina w Moskwie”. Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały Sympozjum Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN. Kraków, czerwiec, 1972 oraz Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki Kielce, listopad 1973, red. Tadeusz S. Jaroszewski, PWN, 1976, ss. 505-543.
Polkowski, Ignacy. Katedra gnieźnieńska. J.B. Lange, Gniezno, 1874.
Rosin, Ryszard. „Łaski i Łascy do końca XVI wieku”. Łask. Dzieje miasta, red. Józef Śmiałowski, Urząd Miejski w Łasku, 1998, ss. 33-101.
Rovetta, Alessandro. «La chiesa di Villa: tempio ‹pro pace et tranquillitate ecclesiae›». Arte Lombarda, nuova serie, vol. 80-82, 1987, ss. 37-45.
Salmon, J. An Historical Description of Ancient and Modern Rome: Also of the Works of Art, to Which are Added, Particularly in Architecture, Sculpture, and Painting, a tour Through the Cities and Towns in the Environs of that Metropolis, and an Account of the Antiquities Found at Gabia, vol. 2, London, 1800.
Sawicki, Tomasz. „Gniezno. Centralny ośrodek państwa wczesnopiastowskiego w świetle badań archeologicznych”. Chrzest – św. Wojciech – Polska. Dziedzictwo średniowiecznego Gniezna. Katalog wystawy. Muzeum Początków Państwa Polskiego, 2016, ss. 59-103.
Świechowski, Zygmunt. „Architektura wczesnego średniowiecza w Polsce między rzeczywistością a fantazją”. Polska na przełomie I i II tysiąclecia. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Poznań, listopad 2000, red. Szczęsny Skibiński, SHS, 2001, ss. 247-264.
Świechowski, Zygmunt. „Balcer Pstrokoński i jego stosunek do architektury”. Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr. Stanisława Lorentza, red. Kazimierz Michałowski i in., PWN, 1969, ss. 485-492.
Tafiłowski, Piotr. „Jeszcze o nagrobkach Jana Florentczyka oraz kaplicy Św. Stanisława”. Przegląd Historyczny, t. 99, nr 2, 2008, 277-290.
Tafiłowski, Piotr. Jan Łaski (1456-1531): kanclerz koronny i prymas Polski. Wydawnictwo Sejmowe, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2007.
Tanner, Marie. Jerusalem on the Hill. Rome and the Vision of St. Peter’s in the Renaissance. Harvey Miller Publischers, 2010.
Temple, Nicholas. Renovatio Urbis: Architecture, Urbanism and Ceremony in the Rome of Julius II. Taylor & Francis Ltd., 2011.
Trachtenberg, Marvin. “On Brunelleschi’s Old Sacristy as Model for Early Renaissance Church Architecture”. L’église. Dans l’architecture de la Renaissance, Picard, 1995, ss. 9-39.
Warschauer, Adolf. Geschichte der Stadt Gnesen. Verlag der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen zu Posen, 1918.
Wittkower, Rudolf. Architectural Principles in the Age of Humanism. The Warburg Institute, 1949. Zachwatowicz, Jan. „Nowe odkrycia w dziedzinie architektury romańskiej w Polsce”. Ochrona Zabytków, t. 1, 1948, ss. 14-27.
Zachwatowicz, Jan. „Rotunda Mieszka I w Gnieźnie”. Prace Komisji Historii Sztuki PAU, t. 9, 1945, ss. 210-211.
Zakrzewski, Wincenty. „Rodzina Łaskich w XVI wieku”. Ateneum, t. 2, z. 2, 1882, ss. 195-216, 490-524.
Zarębska, Teresa. „Przemiany przestrzenne miast polskich w dobie renesansu i baroku”. Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, red. Aleksander Gieysztor, Tadeusz Rosłanowski, PWN, 1976, ss. 217-252.
Zeissberg, Heinrich. Johannes Łaski Erzbischof von Gnesnen (1510-1531) und sein Testament. Gerold, 1874.
Copyright (c) 2020 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
