I quattro elementi nell’iconografia medievale del Giudizio Universale? Una nuova proposta iconografica per la lettura del mosaico della parete ovest a Torcello (Venezia, Italia) – parte I
Abstrakt
Cztery żywioły w średniowiecznej ikonografii sądu ostatecznego? Propozycja nowej interpretacji ikonograficznej dekoracji mozaikowej ze ściany zachodniej bazyliki na Torcello – część i
Artykuł ma na celu przedstawienie problematyki skupionej wokół niektórych elementów wczesnośredniowiecznej ikonografii czterech żywiołów stanowiących integralną część sceny Sądu Ostatecznego. Wybrany problem został pokazany na bazie przedstawienia ze ściany zachodniej Bazyliki Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na wyspie Torcello (Włochy). Autorka stawia pytanie o możliwe występowanie i symboliczne znaczenie czterech żywiołów w wyżej wymienionej mozaice, porównując ją z innymi przedstawieniami Sądu Ostatecznego z tego samego i wcześniejszego okresu. Na podstawie przesłanek wynikających z gruntownej analizy ikonograficznej przedstawienia, dokonanej we wcześniejszych publikacjach oraz rozprawie doktorskiej, autorka proponuje nową hipotezę interpretacyjną zarysowaną przez obecność ikonografii czterech żywiołów jako symbolu pierwotnego aktu stworzenia w przedstawieniu Sądu Ostatecznego.
Bibliografia
“Amphitrite”. A Greek-English Lexicon, ed. Henry George Liddell, Robert Scott et al. 9th rev. ed. Clarendon, 1996.
Andreescu, Irina, e Bruno Tarantola. “Modifiche alla Cattedrale di Torcello nel restauro del 1854-58”. Bolletino d’arte, vol 59, 1984, pp. 89-122.
Andreescu, Irina. “Torcello I. Le Christ inconnu, II. Anastasis et Jugement dernier: têtes vraies, têtes fausses”. Dumbarton Oaks Papers, vol. 26, 1972, pp. 183-223.
Andreescu, Irina. “Torcello III. La Chronologie relative des mosaïques parietals”. Dumbarton Oaks Papers, vol. 30, 1976. pp. 246-341.
Baert, Barbara. Pneuma and the Visual Medium in the Middle Ages and Early Modernity. Essays on wind, “ruach”, incarnation, odour, stains, movement, kairos, web and silence. CT Peeters, 2016.
Bettini, Sergio. “Il «Giudizio» di Torcello: restituzione del testo”. Critica d’arte, vol. 6, 1954, pp. 502-519.
Böhme, Gernot, e Hartmut Böhme. Feuer, Wasser, Erde, Luft: eine Kulturgeschichte der Elemente. Beck, 1996.
Brenk, Beat. “Die Anfänge der byzantinischer Weltgerichtsdarstellung”. Byzantinische Zeitschrift, vol. 57, 1964, pp. 106-126.
Brenk, Beat. Tradition und Neuerung in der christlichen Kunst des ersten Jahrtausends: Studien zur Geschichte des Weltgerichtsbildes. Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1966.
Capdeville, Gérard. L’eau et le feu dans le religions antiques. Actes du colloque (Paris 18-20 mai 1995). De Boccard, 2004.
Ceci, Francesca. “La raffigurazione dei quattro elementi nella monetazione romana antica tra propaganda religiosa”. I quattro elementi della lingua, nella letteratura e nell’arte italiana e polacca. Approccio interdisciplinare e interculturale, ed. Katarzyna Kwapisz-Osadnik, Franco Cesati. Wydawnictwo UŚ, 2017, pp. 31-44.
Cerri, Giovanni. “L’ideologia dei quattro elementi da Omero ai presocratici”. AION. Sez. Filol.-lett., vol. 20, 1998, pp. 5-58.
Christe, Yves. Il Giudizio universale nell’arte del Medioevo. Trad. Maria Grazia Balzarini. Jaca Book, 2000.
Conton, Luigi. Il grande mosaico di Torcello. Bortoli, 1927.
Coppola, Daniela. Anemoi. Morfologia dei venti nell’immaginario della Grecia arcaica. Liguori, 2010.
Crouzet-Pavan, Elisabeth. Torcello: storia di una città scomparsa. Jouvence, 2001.
De Perini, Vanna. Lettura estetica e teologica del mosaico della parete ovest, detto Giudizio universale, nella Basilica di S. Maria Assunta di Torcello. Istituto Superiore di Scienze Religiose, 1995-1996 (tesi di laurea 1995-1996).
Del Negro Karem, Marina. The mosaics of Santa Maria Assunta in Torcello. Tesi di laurea. University of Louisville. Phil. Diss., 1991.
Demus, Otto. “Studies among the Torcello Mosaics – I”. The Burlington Magazine for Connoisseurs, vol. 82, no. 483, 1943, pp. 132, 136, 138-141.
Demus, Otto. “Studies among the Torcello Mosaics – II”. The Burlington Magazine for Connoisseurs, vol. 84, no. 491, 1944, pp. 41-45.
Demus, Otto. “Studies among the Torcello Mosaics – III”. The Burlington Magazine for Connoisseurs, vol. 85, no. 497, 1944, pp. 195-200.
Eckstein-Wolf, Brigitte. “Zur Darstellung spendender Götter“. Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung , vol. 5, 1952, pp. 39-75.
Frey, Gerhard, Ellen Judith Beer e Karl-August Wirth. “Elemente”. Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, vol. 4, Technische Hochschule Stuttgart, 1958 pp. 1256-1269.
Frugoni, Chiara. “Elementi”. Enciclopedia dell’arte medievale, vol. 1, Istituto della Enciclopedia Italiana, 1994, pp. 780-783.
Fumo, Grazia. “I mosaici della basilica di S. Maria Assunta di Torcello”. Venti anni di restauro a Venezia, ed. Maurizia De Min e Caterina Tonolo. ERI, 1987, pp. 109-114.
Graf, Fritz. “Amphitrite”. Brill’s New Pauly, vol. 1, ed. Helmuth Schneider e Hubert Cancik. Brill, 2002, p. 613.
Heimberg, Ursula. Das Bild des Poseidon in der griechischen Vasenmalerei. R. Oberkirch, 1968, pp. 35-40, 53-58.
Ionescu, Vlad. Pneumatology. An inquiry into the representation of wind, air and breath. ASP, [2017].
Kaempf-Dimitriadou, Sophia. “Amphitrite”. Lexicon iconographicum mythologiae classicae, vol. 1.1, Artemis & Winkler Verlag, 1981, pp. 724-735.
Klauser, Theodor. “Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst I”. Jahrbuch für Antike und Christentum, vol. 1, 1958, pp. 20-51.
Krauze-Kołodziej, Aleksandra. “«And they will throw them into the fiery furnace, where there will be weeping and gnashing of teeth» (Mt 13,42). The Representation of Divine Justice in Latin and Byzantine Iconography of the Last Judgement – Part I”. Studia Anthropologica. The borderlands of art history and culture, ed. Urszula Małgorzata Mazurczak, vol. 2, Wydawnictwo KUL, 2017, pp. 259-276.
Krauze-Kołodziej, Aleksandra. “Corpi dei Dannati all’Inferno sulla base della rappresentazione dalla Basilica di Torcello”. Studia Anthropologica. The borderlands of art history and culture, ed. Urszula Małgorzata Mazurczak, vol. 1, Wydawnictwo KUL, 2013, pp. 197-208.
Krauze-Kołodziej, Aleksandra. “Hades as the ruler of the Damned in the mosaic complex on the west wall of Basilica Santa Maria Assunta in Torcello, Italy”. Sapiens ubique Civis. Proceedings of International Conference on Classical Studies (Szeged, Hungary, 2013). Antiquitas – Byzantium – Renascentia, vol. XIII, ed. János Nagyillés, Attila Hajdú, Gergő Gellérfi,Anne Horn Baroody, and Sam Baroody. ELTE Eötvös József Collegium, 2015, pp. 379-395.
Krauze-Kołodziej, Aleksandra. “Light and luminosity in early medieval mosaics on the example of the representation of the Last Judgement on the west wall of Torcello’s Basilica”. Ancient Lamps from Balkans and beyond. Acts of the 4th International Lychnological Congress («Ex Oriente Lux», Ptuj, 15th-19th of May, 2012). In memory of Jean Bussière, ed. Laurent Chrzanovski, Verena Vidrih Perko. Dremil-Lafage, 2019, pp. 265-274.
Lazzarini, Vittorio. “Un’iscrizione torcellana del sec. VII”. Atti del R. Istituto Veneto di Scienze Lettere e Arti, vol. 73, 1913-1914, pp. 387-397.
Leciejewicz, Lech, Eleonora Tabaczyńska, e Stanisław Tabaczyński. Torcello. Scavi 1961-1962. Istituto Nazionale di Archeologia e Storia dell’arte. Inasar, 1977.
Leguay, Jean-Pierre. L’Air & le Vent au Moyen Âge. Presses Universitaires de Rennes, 2011.
Levy, Bernard S. The Bible in the Middle Ages: its influence on literature and art. Binghamton, Medieval & Renaissance Texts & Studies, 1992.
Lorenzetti, Giulio. Torcello: la sua storia, i suoi monumenti. Ferrari, 1939.
Lorenzetti, Giulio. Venezia e il suo estuario: guida storico-artistica. Istito poligrafico dello Stato. Libreria dello Stato, 1956.
Musolino, Giovanni. Torcello, la perla della laguna. Istituto Tipografico Editoriale, 1964.
Niero, Antonio. La Basilica di Torcello e Santa Fosca. Edizioni Kina Italia, [s.d.].
Nilgen, Ursula. “Elemente, vier”. Lexikon der christlichen Ikonographie, vol. 1, Herder, 1968, pp. 600-606.
Nova, Alessandro. Il libro del vento: rappresentare l’invisibile. Marietti 1820, 2007.
Pace, Valentino, ed. Alfa e omega: il giudizio universale tra Oriente e Occidente. Itaca, 2006.
Perosino, Maria, Silvana Sermisoni, e Sandra Solimano, ed. Acqua, aria, terra, fuoco. I quattro elementi. L’ energia della natura tra arte e scienza. Skira, 2005.
Pertusi, Agostino. “L’iscrizione torcellana dei tempi di Eraclio”. Mélanges Georges Ostrogorsky, vol. 2, 1963-1964, pp. 317-339.
Polacco, Renato. “Note sulla recreatio orseoliana della cattedrale di Torcello”. Venezia Arti, vol. 13, 1999, pp. 111-114.
Polacco, Renato. “Precisazioni sul syntronon della Cattedrale di Torcello”. Rivista di Archeologia, vol. 9, 1985, pp. 43-45.
Polacco, Renato. La cattedrale di Torcello. L’Altra Riva e Edizioni Canova, 1984.
Rigotti, Francesca, e Pierangelo Schiera, ed. Aria, terra, acqua, fuoco. I quattro elementi e le loro metafore. Società Editrice Il Mulino, 1996.
Rigotti, Francesca. “Il sole della giustizia: sole e luce quali metafore del vero e del giusto”. Aria, terra, acqua, fuoco: i quattro elementi e le loro metafore, ed. Francesca Rigotti, Pierangelo Schiera. Il Mulino, 1996, pp. 9-24.
Smith, William. „Amphitrite“. A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, ed. William Smith. Murray, 1880, p. 152.
Trnek, Renate. “Die Darstellung der vier Elemente in Cod. 12600 der Österreichischen Nationalbibliothek in Wien. Ein Beitrag zum Problem der Antikenrezeption in der «Kunst um 1200»”. Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien, vol. 75, 1979, pp. 7-56.
Vecchi, Maurizia. “Santa Maria Assunta di Torcello un importante rifacimento posteriore al 1008”. Aquilea Nostra, vol. 47, 1977, pp. 290-295.
Vecchi, Maurizia. Torcello: Il giudizio universale. Il completamento del grande mosaico. [s.n], 1975.
Von Erffa, Hans Martin. Ikonologie der Genesis: die christlichen Bildthemen aus dem Alten Testament und ihre Quellen, vol. 1-2, Deutscher Kunstverlag, 1989-1995.
Zaccagnini, Gabriele. “Cosmologia e astronomia nella Bibbia e nel cristianesimo antico e medievale (secoli I-X)”. Figure stellari e segni dell’universo. Immaginette devozionali dal XVI secolo ad oggi. 2009 anno Internazionale dell’Astronomia. Bandecchi &Vivaldi, 2009, pp. 11-60.
Zurlo, S. Iconografie musive della chiesa di Santa Maria Assunta di Torcello [s.l. : s.ed.], 2005.
Copyright (c) 2020 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
