Piękna (nie)obecna, czyli Meluzyna w polskim folklorze bajkowym

Iwona Rzepnikowska

doi:10.18290/rh20687-1

Iwona Rzepnikowska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Humanistyczny https://orcid.org/0000-0001-5709-1714

DOI: https://doi.org/10.18290/rh20687-1

Słowa kluczowe: Historia o Meluzynie, kobieta-wąż, polska baśń ludowa, śląskie baśnie i legendy, Stanisław Wasylewski

Abstrakt

Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie o sposób funkcjonowania w polskim folklorze bajkowym i, szerzej, w rodzimej kulturze ludowej średniowiecznej powieści rycerskiej Historia o Meluzynie. Można mówić jedynie o pośredniej znajomości tej fabuły, o czym świadczy jej przeróbka literacka pt. Meluzyna, czyli panna z śląskiego wiatru (1947), autorstwa Stanisława Wasylewskiego. Pisarz powołuje się na ustalenia polskich badaczy folkloru, a także wskazuje na przekazywane drogą ustną opowiadania o tajemniczej dziewczynie, które były źródłem jego inspiracji twórczej. Utwór Wasylewskiego odzwierciedla jedynie pierwszą część francuskiego romansu, co prawdopodobnie wskazuje na rzeczywistą znajomość owej historii przez nosicieli tradycji ludowej. Istotne jest ponadto, że bohaterka utworu Wasylewskiego zostaje powiązana jedynie z żywiołem wiatru. Dlatego są podstawy, by sądzić, że w ten sposób pisarz odwołuje się do śląskich wierzeń, według których porywy gwałtownego wiatru były eksplikacją jęków nieszczęśliwej Meluzyny. Jak można przypuszczać, obszerna część Historii o Meluzynie, opowiadająca o przygodach synów niezwykłej matki, pozostała poza polem twórczej obserwacji pisarza ze względu na zbytnią złożoność fabularno-kompozycyjną.

Biogram autora

Iwona Rzepnikowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Humanistyczny

Dr hab. Iwona Rzepnikowska, prof. UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Humanistyczny, Instytut Literaturoznawstwa, Katedra Literatur Słowiańskich

Bibliografia

Andrzejczak, Henryka. „Motyw Meluzyny-wietrznicy w śląskich podaniach”. Śląskie Miscellanea, t. 12, 1999, ss. 117-126.

Bartmiński, Jerzy, Grażyna Bączkowska, Katarzyna Prorok. „Wiatr”. Słownik stereotypów i symboli ludowych. I. Kosmos. 3. Meteorologia, red. Jerzy Bartmiński i Stanisława Niebrzegowska, Wydawnictwo UMCS, 2012, ss. 307-320.

Benedyktowicz, Zbigniew. Portrety obcego. Od stereotypu do symbolu. Wydawnictwo UJ, 2000.

Coleman, James. A. The Dictionary of Mythology. An A-Z of Themes – Legends and Heroes. Arcturus Publishing Limited, 2007.

Eliade, Mircea. Traktat o historii religii. Przeł. Jan Wierusz-Kowalski, Książka i Wiedza, 1966.

Le Goff, Jacques, and Emmanuel Le Roy Ladurie. „Mélusine maternelle et défricheuse”. Annales. Économies. Sociétés. Civilisations, t. 26, nr 3-4, 1971, ss. 587-622.

Heisig, Karl. „Über den Ursprung der Melusinensage”. Fabula, t. 3, nr 1, 1960, ss. 170-181.

Kohler, Josef. Der Ursprung der Melusinensage. Eine ethnologische Untersuchung. Verlag von Eduard Pfeiffer, 1895. archive.org/details/KohlerDerUrsprungDerMelusinensage/page/n19. Dostęp 17.07.2019.

Krzywy, Roman. „Wstęp”. Historia o szlachetnej a pięknej Meluzynie. Opracował Roman Krzywy, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2015, ss. 5-33.

Krzyżanowski, Julian. Romans polski wieku XVI. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1962.

Lecouteux, Claude. „La Structure des légendes mélusiniennes”. Annales. Économies. Sociétés. Civilisations, t. 33, nr 2, 1978, ss. 294-306.

Lecouteux, Claude. „Zur Entstehung der Melusinensage”. Zeitschrift für deutsche Philologie, t. 98, 1979, ss. 73-84 .

Lompa, Józef. Dziennik Górno-Szlązki, nr 75, 1849.

Ługowska, Jolanta. „Meluzyna”. Słownik literatury popularnej, red. Tadeusz Żabski, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1997, ss. 258-259.

Ługowska, Jolanta. Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981.

Majer-Baranowska, Urszula. „Woda”. Słownik symboli i stereotypów ludowych. I: Kosmos. Cz. 2: Ziemia, woda, podziemie, red. Jerzy Bartmiński i Stanisława Niebrzegowska, Wydawnictwo UMCS, 1999, ss. 153-187.

Małek, Eliza. Historia o Meluzynie. Z dziejów romansu rycerskiego na Rusi. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, 1978.

Melusine’s Footprint: Tracing the Legacy of a Medieval Myth, red. Misty Urban, Deva F. Kemmis and Melissa Ridley Elmes, Brill, 2017.

Mianecki, Adrian. „Przekleństwo królów, plaga królestw – smok w wybranych opowieściach polskiego folkloru tradycyjnego”. Powodzie, plagi, życie i inne katastrofy, red. Katarzyna Konarska i Piotr Kowalski, Uniwersytet Wrocławski, 2012, ss. 477-494.

Mieletinski, Eleazar. Poetyka mitu. Przeł. Józef Dancygier, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1981.

Moszyński, Kazimierz. Kultura ludowa Słowian, t. 2: Kultura duchowa. Polska Akademia Umiejętności, 1967-1968.

Ruh, Kurt. Die ‚Melusine‘ des Thüring von Ringoltingen. Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1985, publikationen.badw.de/de/000415317.pdf. Dostęp 17.07.2019.

Rzepnikowska, Iwona. „Meluzyna”. Słownik polskiej bajki ludowej. 2, red. Violetta Wróblewska, Wydawnictwo UMK, 2018, ss. 363-366, www.bajka.umk.pl. Dostęp 27.09.2019.

Simonides, Dorota. „Wierzenia i zachowania przesądne”. Folklor Górnego Śląska, red. Dorota Simonides, Wydawnictwo Śląsk, 1989, ss. 225-301.

Sitniewska, Roksana. „Metamorfoza”. Słownik polskiej bajki ludowej, red. Violetta Wróblewska, Wydawnictwo UMK, 2018, ss. 366-373. www.bajka.umk.pl. Dostęp 27.09.2019.

Walter, Philippe. La Fée Mélusine: le serpent et l’oiseau. Imago, 2008.

Wróblewska, Violetta. Ludowa bajka nowelistyczna (źródła – wątki – konwencje). Wydawnictwo UMK, 2007.

Wróblewska, Violetta. „Smok”. Słownik polskiej bajki ludowej, red. Violetta Wróblewska, Wydawnictwo UMK, 2018, www.bajka.umk.pl. Dostęp 27.09.2019.

Zhao, Zifeng. Metamorphoses of snake women, Melusine and Madam White. The University of British Columbia (Vancouver). 2015, open.library.ubc.ca/cIRcle/collections/ ubctheses/24/ items/1.0166536. Dostęp 27.09.2019.

Виноградова, Людмила Н. „Вода”. Славянские древности. Этнолингвистический словарь. I, ред. Никита Толстой, Институт славяноведения РАН, 1995, сс. 386-390 [Vinogradova, Lyudmila N. „Voda”. Slavyanskiye drevnosti. Etnolingvisticheskiy slovar’. I, red. Nikita Tolstoy, Institut slavyanovedeniya RAN, 1995, ss. 386-390].

Гура, Александр. Символика животных в славянской народной традиции. Индрик, 1997 [Gura, Aleksandr. Simvolika zhivotnykh v slavyanskoy narodnoy traditsii. Indrik, 1997].

Добровольская, Варвара. „Змей в русской волшебной сказке: к вопросу о природе и генезисе персонажа”. Традиционная культура, nr 2 (26), 2007, сс. 24-40 [Dobrovol’skaya, Varvara. „Zmey v russkoy volshebnoy skazke: k voprosu o prirode i genezise personazha”. Traditsionnaya kul’tura, nr 2 (26), 2007, ss. 24-40].

Козлова, Наталья К. „Восточнославянские мифологические рассказы о змеях”. Систематика. Исследование. Тексты. Наука, 2006 [Kozlova, Natal’ya K. „Vostochnoslavyanskiye mifologicheskiye rasskazy o zmeyakh”. Sistematika. Issledovaniye. Teksty. Nauka, 2006]. www.ruthenia.ru/folklore/kozlova7.htm. Dostęp 23.08.2019.

Лызлова, Анастасия. „Змей – похититель женщин в русских волшебных сказках: об истоках и трансформациях образа”. „Калевала” в контексте региональной и мировой культуры, ред. Ирма И. Муллонен. Карельский научный центр РАН, 2010, сс. 214-221 [Lyzlova, Anastasiya. „Zmey – pokhititel’ zhenshchin v russkikh volshebnykh skazkakh: ob istokakh i transformatsiyakh obraza”. „Kalevala” v kontekste regional’noy i mirovoy kul’tury, red. Irma I. Mullonen, Karel’skiy nauchnyy tsentr RAN, 2010, ss. 214-221].

Пропп, Владимир Я. Исторические корни волшебной сказки. Лабиринт, 2000 [Propp, Vladimir Ya. Istoricheskiye korni volshebnoy skazki. Labirint, 2000].

Трофимов, Георгий А. Мотив змееборчества в русской сказке и былине: к вопросу о национальной специфике. Йошкар-Ола 2018 [Trofimov, Georgiy A. Motiv zmeyeborchestva v russkoy skazke i byline: k voprosu o natsional’noy spetsifike. Yoshkar-Ola 2018], mpgu.su/wp-content/uploads/2018/03/Trofimov_Dissertatsiya.pdf. Dostęp 3.08.2019.