Notes sur le fonctionnement de l’ironie dans le discours dialogal

Katarzyna Wołowska

Katarzyna Wołowska Faculty of Humanities, Catholic University of Lublin

Keywords: irony; dialogal discourse; antiphrasis; interaction; intervention; ironic reference; diaphone; polyphone; pragmatic; FTA (Face Threatening Act); face; decoding

Abstract

[Abstrakt tylko w j. polskim / Abstract only in Polish]

Kilka uwag na temat funkcjonowania ironii w dyskursie dialogalnym

Zjawisko ironii (rozumiane jako oparta na antyfrazie symulacja o charakterze dewaloryzującym, adresowana do odbiorcy w celu wyszydzenia pewnej ofiary) wielokrotnie analizowane pod kątem natury swego mechanizmu (ironia jako trop, jako przytoczenie, itp.), zasługuje na uwagę również z punktu widzenia swojego funkcjonowania w dyskursie. Ironia może występować nie tylko w dyskursie monologalnym (wypowiedzi jednego podmiotu mówiącego), ale także w dyskursie dialogalnym (tworzonym przez co najmniej dwa podmioty), gdzie powinna być rozumiana nie jako figura retoryczna wpleciona w dialog, lecz jako jego integralna część, ściśle wynikająca z kontekstu i wywierająca wpływ na dalszy jego rozwój. Z punktu widzenia struktury dialogu, ironia występuje na poziomie interwencji (w znaczeniu określonym przez model interakcji werbalnych jako podstawowa jednostka monologalna), zajmując w niej bądź pozycję centralną z uwagi na swoją moc illokucyjną (kpina), bądź poboczną (efekty perlokucyjne). Ironia pozwala również na zastosowanie takich zabiegów jak diafonia (odwołanie do wypowiedzi współrozmówcy) i polifonia (odwołanie do wypowiedzi jakiegokolwiek innego podmiotu) czy grę na izotopii (tworzenie fałszywej izotopii). Rozpatrywana w perspektywie pragmatycznej, ironia jawi się jako swoisty akt mowy oraz wpisuje się w teorię grzeczności (E. Goffman, P. Brown i S. Levinson) jako FTA (Face Threatening Act, akt zagrażający „twarzy” rozmówcy). Z jednej strony jej funkcjonowanie w dialogu jest poddane rozmaitym ograniczeniom (np. tempo dialogu utrudniające jej natychmiastową interpretację przez współrozmówcę), z drugiej otwiera nowe możliwości (np. tworzenie koalicji między partnerami polilogu). Wszystko to pozwala na ujęcie ironii jako zjawiska wzmagającego dynamiczność i wielopoziomowość dyskursu dialogowego, nie tylko ze względu na swój charakter ludyczny, ale i poprzez oddziaływanie na jego przebieg i formę.

References

Allemann Beda (1978) : De l’ironie en tant que principe littéraire, in : « Poétique » nº 36.

Almansi Guido (1978) : L’affaire mystérieuse de l’abominable « tongue-in-cheek », in : « Poétique » nº 36.

Austin John L. (1970) : Quand dire, c’est faire, Seuil, Paris (How to do with words, Oxford, 1962).

Bange Pierre (1976) : L’ironie. Essai d’analyse pragmatique, in : Linguistique et sémiologie, 2.

Barbe Katharina (1995) : Irony in context, Amsterdam.

Berrendonner Alain (1981) : Eléments de pragmatique linguistique, Paris : Minuit.

Bertrand Denis (1993) : Ironie et humour : le discours renversant, in : L’Humour européen, Lublin–Sèvres, vol. I.

Booth Wayne C. (1974) : Une rhétorique de l’ironie, University of Chicago Press.

Brown P. et Levinson S. (1987) : Politeness. Some universals in language use, Cambridge : C.U.P.

Ducrot Oswald (1984) : Esquisse d’une théorie polyphonique de l’énonciation, in : Le Dire et le Dit, Paris : Minuit.

Ducrot Oswald (1972) : Dire et ne pas dire. Principes de sémantique linguistique, Paris : Hermann.

Gans Eric (1975) : Hyperbole et ironie, in : « Poétique » nº 24.

Greimas Algirdas J. (1966) : Sémantique structurale, Paris : Larousse.

Groupe  (1978) : Ironique et iconique, in : « Poétique » nº 36.

Haidu Peter (1978) : Au début du roman, l’ironie, in : « Poétique » nº 36.

Hamon Philippe (1996) : L’ironie littéraire, Paris : Hachette.

Hutcheon Linda (1981) : Ironie, satire, parodie. Une approche pragmatique de l’ironie, in : « Poétique » nº 46.

Hutcheon Linda (1978) : Ironie et parodie : stratégie et structure, in : « Poétique » nº 36.

Jankélévitch Vladimir (1964) : L’Ironie, Paris : Flammarion.

Kaufer David S. (1983) : Irony, Interpretative Form, and the Theory of Meaning, « Poetics Today » 4.

Kerbrat-Orecchioni Catherine (1976), Les Problèmes de l’ironie, in : « Linguistique et Sémiologie » 2, Presses Universitaires de Lyon.

Kerbrat-Orecchioni Catherine (1978) : Ironie comme trope, « Poétique » nº 41.

Kerbrat-Orecchioni Catherine (1986) : L’Implicite, Paris : Armand Collin.

Kerbrat-Orecchioni Catherine (1990, 1992, 1994) : Les Interactions verbales, Paris : Armand Colin.

Kerbrat-Orecchioni Catherine (1994) : Note sur le fonctionnement du « trilogue », « Littérature » nº 93.

Kerbrat-Orecchioni Catherine (1996), La Conversation, Paris : Mémo, Seuil.

Knox Norman D. (1973) : Ironie, in : Philip P. Wiener, éd., Dictionnaire de l’histoire des idées, New York : Scribners.

Leech G.N. (1983) : Principles of Pragmatics, Longman.

Moeschler Jacques (1989) : La modélisation du dialogue, Paris : Hermès.

Moeschler Jacques (1996) : Théorie pragmatique et pragmatique conversationnelle, Paris : Armand Colin.

Morier Henri (1961) : Dictionnaire de poétique et de rhétorique, Paris : PUF.

Muecke D.S. (1978) : Analyses de l’ironie (Mise au point), in : « Poétique » nº 36.

Muecke D.S. (1969) : The Compass of Irony, London, 1969, chap. III : Basic Classifications.

Perrin Laurent (1996) : L’ironie mise en trope, Paris : Kimé.

Petit Robert (1979) : Paris.

Roulet Eddy et al. (1987) : L’articulation du discours en français contemporain, Berne–Paris : Peter Lang.

Searle John (1972) : Les Actes de langage, Paris : Hermann.

Sperber Dan, Wilson Deirdre (1978) : Les ironies comme mentions, in : « Poétique » nº 36.

Sperber Dan, Wilson Deirdre (1989) : La Pertinence. Communication et cognition, Paris : Minuit.

Vossius Gérard-Jean (1978) : Rhétorique de l’ironie (Document), in : « Poétique » nº 36.