Bericht über meinen Studienaufenthalt in süddeutschland vom 13. VII. bis 12. VIII. 1990

Abstract

[Abstrakt tylko w j. polskim / Abstract only in Polish]

Sprawozdanie z mojego pobytu w Niemczech południowych 13 VII-12 VIII 1990r.

Sprawozdanie jest wynikiem podróży naukowej po południowych Niemczech odbytej w dniach 13 VII − 12 VIII 1990 r. dzięki stypendium naukowemu, otrzymanemu od Gerda Henkel Stifung z RFN.

Celem podróży była bezpośrednia konfrontacja zebranych materiałów, lektur i przemyśleń z „żywymi” dziełami sztuki; pałacami i Kościołami Bawarii i Badenii-Wirtembergii − dawnych katolickich księstw podległych w okresie nowożytnym monarchii habsburskiej, w związku z przygotowywaną syntezą sztuki barokowej. Trasa objazdu objęła wszystkie niemal znane budowle sakralne i świeckie, ze szczególnym uwzględnieniem architektury XVIII-wiecznej, przeżywającej w owym czasie na tych terenach najświetniejszy okres rozwoju, określany niekiedy mianem niemieckiego rokoka.

Rodzi to dwa zasadnicze pytania; o specyfikę południowoniemieckiej architektury barokowej, nade wszystko sakralnej, a także o obiektywne kryteria rozróżnienia jej późnobarokowego i rokokowego nurtu. Słusznie stwierdza się, że niemiecki późny barok (włączając w to barok czeski i austriacki) potrafił wykształcić indywidualne, odrębne oblicze, stanowiąc jednocześnie integralną część europejskiego skarbca sztuki tego czasu, wyrosłej z późnorenesansowej architektury włoskiej (Kapitol Michała Anioła, wille Palladia), barokowej francuskiej architektury świeckiej (Wersal), a także z koncepcji całkowicie nowych rozwiązań przestrzennych kościołów Borrominiego i Guariniego.

1. Świadczą o tym kreacje Balthasara Neumanna − pałac biskupi w Wurzburgu z mistrzowsko zaprojektowaną architekturą wewnętrznych schodów, bodaj najwybitniejszy przykład organicznego powiązania założenia ogrodowego, budynku pałacu i jego wystroju malarskiego (G. P. Tiepolo) w europejskiej architekturze tego okresu, oraz kościoły w Neresheim i Wierzehnheligen, należące do najdoskonalszych kreacji kościelnych o przenikających się eliptycznych przęsłach. Jednocześnie rozwijane są typy kościołów salowych (Rot am Rot, Zwiefalten) lub halowych (w tym na rzucie eliptycznym − Steinhausen, Wies). Wszystkie te kościoły o jedno- lub dwuwieżowych fasadach z charakterystyczną wypukłą ścianą frontową ujawniają swe formalne i ideowe powinowactwo z tradycyjną, średniowieczną strukturą katedr niemieckich (dwie przeciwległe apsydy katedr Karolińskich i Ottońskich, westwerki, hale gotyckie). Dodatkowo zwracają uwagę olbrzymie zazwyczaj wymiary osiemnastowiecznych realizacji (Weingarten), a także widoczna skłonność do przepychu w dekoracji rzeźbiarskiej i malarskiej wnętrz − współtworzącej wraz z architekturą prawdziwy „Gesamtkunstwerk”.
2. Proponowany wcześniej jako kryterium baroku w architekturze motywu łuku triumfalnego bez wątpienia zachowuje swą użyteczność w odniesieniu do kościelnych założeń bazylikowych lub podłużnych. Wobec układów centralnych i centralno-podłużnych, w tym na planie eliptycznym, należałoby przyjąć możliwe szerokie, „tolerancyjne” kryteria − porządki kolumnowe lub pi­lastrowe. Szczególną trudność nastręczają jednak założenia halowe na rzucie elipsy, w których z zasady tradycyjne porządki ulegają wyraźnej redukcji lub przeszkształceniu − np. w Steinhausen filary stoją na regularnej attyckiej bazie, lecz gzymsy straciły ciągłość i klasyczny profil, tu silnie zredukowany z podkreśleniem simy miast gejzonu. Widoczna jest w tym dążność do naginania wszystkich składników architektonicznej struktury do estetycznych założeń krzywoliniowego stylu, nawet kosztem strukturalnej jasności. Końcowym etapem procesu wydaje się być rozwiązanie fasady domu braci Asam, pozbawionej niemal wystroju architektonicznego na korzyść dekoracji reliefowej, bliższej przeto architekturze Jugendstilu niż baroku. Czy jest to rokoko? Wydaje się, iż dotychczasowe rozumienie tego pojęcia nie obejmuje całego spektrum zjawisk w architekturze tego czasu, wolno zatem zaproponować dlań, jako lepiej oddające złożoność ich istoty − pojęcie „postbarok”.