Tympanon portalu północnego ponorbertańskiego kościoła św. Trójcy w Strzelnie
Abstrakt
Tympanon portalu północnego ponorbertańskiego kościoła św. Trójcy w Strzelnie został odkryty w 1953 roku i znajduje się in situ. Datowany jest na około 1216 rok.
Na uwagę zasługuje zarówno jego forma jak i treść. Wyróżnia go trójlistny kształt i bogactwo środków rzeźbiarskich użytych dla osiągnięcia maksymalnych efektów plastycznych i światłocieniowych.
Płaskorzeźba przedstawia Chrystusa w mandorli zasiadającego na łuku tęczy, z gołębicą Ducha Świętego nad głową, depczącego lwa i smoka. Otacza go dwóch aniołów, dwa symbole Ewangelistów i dwóch Apostołów.
Dla ikonografii kluczowe jest przedstawienie dwóch antropozoomorficznych symboli Ewangelistów – Marka i Łukasza zamiast czterech, co jest najczęstsze w tego typu przedstawieniach oraz dwóch Apostołów Piotra i Pawła. Ich osoby łączy zależność opisana w II wieku przez chrześcijańskiego pisarza Ireneusza z Lyonu w traktacie Adversus Haereses. Jednocześnie, w oparciu o jego słowa, Ewangeliści Marek i Łukasz symbolizują odpowiednio Królewskość i Kapłaństwo Chrystusa.
Czynność deptania smoka i lwa (tradycyjnie poza tymi dwoma przedstawiane są bazyliszek i aspiskus) w których można się domyślać symbolicznego przedstawienia szatana i Antychrysta, wskazuje na władzę Chrystusa nad tymi siłami zła.
Ptak interpretowany jako gołębica Ducha Świętego bądź nawiązuje do wezwania kościoła, bądź też wskazuje na stałą obecność Ducha Świętego demonstrującą najwyższy majestat Chrystusa.
Elementem uzupełniającym przedstawienie jest wić roślinna wychodząca z ust masek, która obiega archiwoltę tympanonu. Jest to ilustracja popularnego w średniowieczu tematu Psychomachii.
W szerszym kontekście kościelno – politycznym przedstawienie może odnosić się do roli zakonu norbertanów we wprowadzaniu reformy Kościoła w Polsce oraz do instytucji papiestwa. W tym czasie papieżem był Innocenty III. Za jego pontyfikatu papiestwo przeżywało apogeum swojego znaczenia. Innocenty III wysunął koncepcję podwójnego wikariatu Chrystusa oraz ideę samego papieża. Papież, jako namiestnik Chrystusa na ziemi miał dzierżyć w swoich rękach zarówno władzę duchową (Christus Sacerdos) jak i świecką (Christus Rex). Tak więc przedstawienie z tympanonu północnego ukazujące majestat Chrystusa zaakcentowany przez umieszczenie przy nim omówionych symboli może być ilustracją tej idei. Nie jest również wykluczone, że portal północny był głównym wejściem do kościoła.
Bibliografia
Ameisenowa Z., Animal - headed Gods, Evangelists, Saints and Righteous Men, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, vol. 12, 1949, s. 21-45.
Beskow P., Rex Gloriae. The Kingship of Christ in the Early Church, Stockholm 1962.
Blankenburg von W., Heilige und dämonische Tiere, Leipzig 1943.
Bober A., Antologia Patrystyczna, Kraków 1966.
Budde R., Deutsche Romanische Skulptur 1050 - 1250, München 1979.
Chudziakowa J., Zespół architektury romańskiej w Strzelnie w świetle najnowszych badań, „Acta Uniwersitatis Nicolai Copernici”, Archeologia, T. 13, s. 5-27.
Crozet R., Le représentations anthropo-zoomorphiques des évangélistes dans l'enluminure et dans la peinture murale aux époques carolingienne et romane, „Cahiers de Civilisation Medievale”, R. 1, 1958, s. 182-187.
Deptuła Cz., Arrowezyjska reforma klasztorów w Polsce po roku 1180 a reforma premonstrateńska, „Roczniki Humanistyczne”, T. 17, 1969, s. 5-49.
Demus O., Romanesque mural painting, New York 1970.
Dobrzeniecki T., Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych, cz.3, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, R.17, 1973, s. 5-86; R.18, s. 213-308; R. 19, 1975, s. 5-263.
Dreifaltigkeit [w:] Lexikon Christlicher Kunst. Themen. Gestalten. Symbole, Freiburg 1980.
Dubikajtis J., Dubikajtis J., Sulkowa G., Charakterystyka stratyfikacji wzgórza klasztornego w Strzelnie, [w:] Z badań nad średniowieczną architekturą Kujaw i Wielkopolski, Warszawa 1990, s. 31-88.
Dzieje sztuki polskiej, T.1, Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, pr. zb. pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971.
Filarska B., Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986.
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990.
Geese U., Romanische Skulptur, [w:] Die Kunst der Romanik. Architektur, Skulptur, Malerei, Köln 1996.
Hani J., Symbolika świątyni chrześcijańskiej, Kraków 1994.
Historia Kościoła w Polsce, T. 1, red. ks. B. Kumor, ks. Z. Obertyński, Poznań–Warszawa 1974.
Holas A., Odkrycie tympanonu romańskiego w kościele ponorbertańskim w Strzelnie, „Ochrona Zabytków”, R. 7, 1954, s. 271-272.
Frey D., Bogenfeld, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, Bd. 2, szp. 1002.
Focillon H., L'art des sculpteurs romans, Paris 1911.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 11, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, oprac. Z. Białłowicz-Krygierowa, Warszawa 1982.
Kępiński Z., Odkrycie w Strzelnie, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. 8, 1946, s. 202-207.
Kępiński Z., Symbolika Drzwi Gnieźnieńskich, [w:] Drzwi Gnieźnieńskie, red. M. Walicki, T. 2, Wrocław 1956, s. 257.
Knapiński R., Credo Apostolorum w romańskich drzwiach płockich, Płock 1992.
Knowles, D. Obolensky, Historia Kościoła, T. 2., Warszawa 1988.
Lucchesi Palli L., Erzengel, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 1, szp. 677.
Mathews T. F., The clash of gods. A Reinterpretation of early Christian Art, Princeton 1993.
Mazurczak U., Motywy inspiracji w średniowiecznych wizerunkach ewangelistów, Lublin 1992.
Meer Van der F., Maiestas Domini, théophanies de l'Apocalypse dans l'art chrétien: étude sur les origines d'une iconographie spéciale du Christ, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, Cittá del Vaticano 1938.
Meer Van der F., Maiestas Domini, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 3, Freiburg 1968-1976, szp. 136.
Meer Van der F., Christus. Der Menschensohn in der abendlandischen Plastik, Freiburg 1980.
Merhautowa A., Romanische Kunst in Polen, der Tschechoslowakai, Ungarn, Rumunien, Jugoslawien, Wien 1974.
Molsdorf W., Christliche Symbolik der mittelalterischen Kunst, Graz 1968.
Mroczko T., Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978.
Neubauer E., Die romanischen skulptierten Bogenfeder in Sachsen und Thüringen, Berlin 1972.
Nilgen U., Ewangelistensymbole, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, Bd. 6, Stuttgart 1937-1973, szp. 519.
Panofsky E., Studies in Iconology. Humanistic Themes in the Art of the Renaissance, New York 1939.
Poeschke J., Taube, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, Bd. 4, szp. 241.
Rechowicz M., Początki i rozwój kultury scholastycznej, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, T. 1, Lublin 1974, s. 19-91.
Sauerländer W., Rzeźba średniowieczna, Warszawa 1978.
Sauerländer W., Romanesque Sculpture in its Architectural Context, [w:] Romanesque Frieze and its Spectator, ed. D. Kahn, London 1992, s. 17-43.
Schiller G., Ikonographie der christlichen Kunst, Gütersloh, Bd.1,1966; Bd.2, 1968; Bd.3, 1971; Bd.4, Tl.1 1976, Tl 2 1980.
Sikorski Cz., Historia budowlana strzeleńskich kościołów, [w:] Z dziejów Strzelna, Materiały z sesji 15. 05 i 20. 11 1993 r., Gniezno 1994, s. 30-46.
Skubiszewski P., Najstarsze dzieje wici półpalmetowej na wschodzie, [w:] Sztuka i historia. Księga pamiątkowa ku czci prof. Michała Walickiego, Warszawa 1966, s. 17-21.
Skubiszewski P., Programy obrazowe kielichów i paten romańskich, „Rocznik Historii Sztuki”, T. 13, 1981, s. 5-96.
Skubiszewski P., Le thème de la Parousie sur les voûtes de l'architecture „Plantegenet”, [w:] Civilisation Medievale, T. 3, De l'art comme mystagogie, red. Y. Christe, Poitiers 1996, s. 105-143.
Skubiszewski P., Sztuka Europy łacińskiej od VI do IX wieku, Lublin 2001.
Smoleń W., Ilustracje świąt kościelnych w polskiej sztuce, Lublin 1987.
Soćko A., Strzeleński zespół klasztorny w perspektywie rodowych fundacji margrabiów von Vettin. Architektura – rzeźba – historia, „Nasza Przeszłość”, T. 98, 2002, s. 99-161.
Stauch L., Drache, [w:] Reallexikon zur Deutschen Kustgeschichte, Bd. 4, szp. 347.
Świechowski Z., Die Bedeutung Italiens für die romanische Architektur in Polen, „Acta Historiae Artium Academiae Scientiorum Hungaricae„, T. 10, 1964, s. 1-55.
Świechowski Z., Znaczenie najnowszego odkrycia w Strzelnie, „Ochrona Zabytków, R. 7, 1954, s. 273-276.
Świechowski Z., Strzelno. Rzeźba romańska, Strzelno 1987.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, [w:] Dzieje Sztuki w Polsce, T. 1, Warszawa 1990.
Świechowski Z., Strzelno romańskie, [w:] Strzelno romańskie. Zbiór studiów, Strzelno 1972, s. 19-38.
Świechowski Z., Studia nad rzeźbą w Strzelnie, „Rocznik Historii Sztuki”, R.8, 1970, s. 71-116.
Trawkowski S., Wprowadzenie zwyczajów arrowezyjskich w Wrocławskim klasztorze na Piasku, [w:] Wieki średnie, Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1962, s. 111-116.
Copyright (c) 2005 Roczniki Humanistyczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
