The Organization and Functioning of the Chełm Diocese in the Light of the “Ad Limina” Account from 1594

Keywords: Trent reform, “ad limina” accounts, Chełm diocese, Stanisław Gomoliński, church sources

Abstract

The major aim of the present article is to assess the credibility and provide criticism of the source value of the first account on the state of the Chełm diocese from 1594 in reference to the organizational state of the diocese at the end of the 16th century, which was before the fire of the archives of the Episcopal curia in Krasnystaw (7 April, 1597), when most of the documents and books burnt down. The account analyzed in the present text is one of the oldest preserved reports sent by the Polish bishops to the Apostolic See after the Council of Trent. The criticism of the Chełm account from 1594 is preceded by an introduction referring to the research tradition and the editorial tradition related to this category of sources. The circumstances and the historical context concerning the account are presented. The evaluation of the reliability of the information passed to the Apostolic See by the representative of bishop Stanisław Gomoliński was conducted by means of the comparative analysis referring to the content of the account together with the information on the state and organization of the Chełm diocese which comes from other sources and scientific studies. The author of the account pointed to a number of difficulties in the functioning of his diocese in the area where the Orthodox Church prevailed and the network of Latin churches, additionally weakened by the Reformation, did not make up a regular and compact territorial structure. This caused a lot of problems in the material protection of the benefices and in pastoral services (a lack of clergymen, accumulation of benefices, disregarding the duty of residence).

The account from 1594, as compared to later reports, has the character of a letter (“stylus epistolaris”), and not a form. It is short and fairly general. Its informative value, especially when we analyze particular problems or particular issues, is only supplementary. It can present greater value while studying the bishop’s relation to his diocese and the way of managing it. It is worth looking at this source in the comparative context – especially through the prism of the accounts presented by the same bishop from various dioceses which were under his management during his pastoral career. This will enable criticism of this source and the answer to the question about the extent to which the accounts were the personal work of a given bishop or the work of the Episcopal curia circles and to what extent the traditions of the bishopric.

References

Bieńkowski, Ludomir. „Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452)”. Roczniki Humanistyczne, t. 7, nr 2, 1958, ss. 187-256.

Bieńkowski, Ludomir. „Nieznany synod diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego w 1593 r.” Sprawozdania z Czynności, Wydawnictw i Posiedzeń Naukowych oraz Kronika Towarzystwa Naukowego KUL, r. 11, 1960, ss. 97-98.

Bieńkowski, Ludomir. „Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce”. Kościół w Polsce, red. Jerzy Kłoczowski, t. 2, Znak, 1969-1970, ss. 779-1049.

Boratyński, Ludwik. „Najdawniejsze relacye biskupów polskich o stanie dyecezyi (relationes status ecclesiarum) z archiwum Kongregacyi del Concilio w Rzymie”. Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie, t. 21, nr 5, 1916, ss. 27-45.

Chłapowski, Krzysztof. Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV. Wydawnictwo Sejmowe, 1996.

Czarnecki, Włodzimierz. „Rozwój sieci parafialnej Kościoła łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII w.” Roczniki Humanistyczne, t. 48, nr 2, 2000, ss. 29-89.

Długosz, Teofil. „Biskupia «visitatio liminum»: instrukcje kongregacji odnośnie do relacyj biskupich: (dokończenie)”. Collectanea Theologica, t. 14, nr 3-4, 1933, ss. 273-388.

Długosz, Teofil. „Biskupia «visitatio liminum»”. Collectanea Theologica, t. 14, nr 1-2, 1933, ss. 173249.

Długosz, Teofil. „Biskupi polscy XVII i XVIII w. Obsada, dyspensy, taksy”. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, t. 5, nr 2, 1958, ss. 73-98.

Długosz, Teofil. „Wartość relacji rzymskich biskupów polskich jako źródła historycznego”. Sprawozdania z Czynności Wydawniczej i Posiedzeń Naukowych oraz Kronika Towarzystwa Naukowego KUL, r. 12, 1961, ss. 89-92.

Dybkowska, Alicja. „O powoływaniu biskupów za ponowania Zygmunta Augusta”. Między monarchą a demokracją. Studia z dziejów Polski XV-XVIII wieku, red. Anna Sucheni-Grabowska, Małgorzata Żaryn, Wydawnictwo Sejmowe, 1994, ss. 116-142.

Gil, Andrzej. Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku. Prawosławna Diecezja LubelskoChełmska, 1999.

Instrukcja wydawnicza dla średniowiecznych źródeł historycznych. Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego; nakł. Polskiej Akademii Umiejętności, 1925.

Janeczek, Andrzej. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, dawniej Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, 1993.

Kłoczowski, Jerzy. „Kwerenda polska w archiwach watykańskich w 1962 roku”. Przegląd Historyczny, t. 55, nr 2, 1964, ss. 257-266.

Kopiec, Jan. Relacje „ad limina apostolorum” z diecezji wrocławskiej z lat 1589-1943. Edycja tekstów źródłowych. Wydział Teologiczny UO, 2014.

Kościół w Polsce, red. Jerzy Kłoczowski, Znak, 1969-1970.

Kumor, Bolesław. „Przeniesienie stolicy biskupiej z Chełma do Krasnegostawu (1490)”. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, t. 49, 1984, ss. 369-380. doi:10.31743/abmk.7695.

Lepszy, Kazimierz. Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do poł. XIX w. Zakład im. Ossolińskich, 1953.

Lepszy, Kazimierz. „Gomoliński Stanisław h. Jelita (zm. 1604)”. Polski słownik biografi , t. 8, red. Kazimierz Lepszy, Zakład im. Ossolińskich, 1959-1960, ss. 272-273.

Litak, Stanisław. Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne. Wydawnictwo KUL, 2004.

Marczewski, Jarosław Roman. Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego. Wydawnictwo KUL, 2013.

Müller, Wiesław. „Diecezja krakowska w relacjach biskupów z XVII i XVIII w.” Roczniki Humanistyczne, t. 13, nr 2, 1965, ss. 5-149.

Müller, Wiesław. „Diecezje w okresie potrydenckim”. Kościół w Polsce, red. Jerzy Kłoczowski, t. 2, Znak, 1969-1970, ss. 55-258.

Pałka, Paweł. „Powstanie katedralnej kapituły obrządku łacińskiego w Chełmie i przeniesienie jej do Krasnegostawu”. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, t. 17, nr 5, 1970, ss. 15-26.

Pałka, Paweł. „Źródła uposażenia kapituły chełmskiej obrządku łacińskiego”. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, t. 20, nr 5, 1973, ss. 29-47.

Pałka, Paweł. „Obowiązek rezydencji prałatów i kanoników katedralnej kapituły chełmskiej w Krasnymstawie”. Prawo Kanoniczne, t. 28, nr 3-4, 1985, ss. 223-236.

Przygodzki, Stanisław. „Bulla papieża Sykstusa V «de visitandis liminibus Apostolorum» i stanowisko wobec niej biskupów polskich”. Collectanea Theologica, t. 13, nr 4, 1932, ss. 298-323.

Relacje arcybiskupów lwowskich 1595-1794. Wyd. Teofil Długosz, 1937.

Relacje o stanie diecezji krakowskiej: 1615-1765. Wyd. Wiesław Müller, 1978.

Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae. Wyd. Paulus Rabikauskas, 1971-1978.

Schmidlin, Josef. Die kirchlichen Zustände in Deutschland vor dem Dreißigjärigen Kriege nach den bischöflichen Diözesanberichten an den Heiligen Stuhl. Herder 1908-1910.

Szady, Bogumił. „System beneficjalny diecezji chełmskiej w latach 1600-1621”. Roczniki Humanistyczne, t. 45, nr 2, 1997, ss. 39-68. doi:10.5281/zenodo.3690153.

Szorc, Alojzy. „Relacje biskupów warmińskich XVII i XVIII wieku do Rzymu o stanie diecezji”. Studia Warmińskie, 1968, ss. 201-239.

Świętochowski, Robert. „Początki dominikańskiej prowincji ruskiej (1596-1602)”. Prawo Kanoniczne, t. 23, nr 1-2, 1980, ss. 51-86.

Wadowski, Jan Ambroży. Materiały do dziejów diecezji chełmskiej. Biblioteka PAN w Krakowie, rkps. 2372/I.

Wójcik, Walenty. „Wizytacje biskupów polskich «ad limina» do roku 1911”. Prawo Kanoniczne, t. 18, nr 3-4, 1975, ss. 131-179.

Wyczawski, Hieronim Eugeniusz. Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych. Calvarianum, 1989.

Published
2020-12-22