„Kto jest kontrolerem?” Problem podmiotu i świadomego „ja” we współczesnej psychologii kognitywnej
Słowa kluczowe:
cognitive sciences; podmiot; wola; sprawstwo; świadomość; procesy automatyczne; pozorna mentalna kontrola; poznawcza nieświadomość
Abstrakt
Podejmowanie przez psychologię kognitywną (cognitive sciences i nauki pokrewne: social cognition, cognitive neuroscience, social neuroscience itp.) problematyki związanej z takimi kategoriami, jak: świadomość, ,ja” czy podmiot stanowi - po latach nieobecności - swoiste novum. Na tym tle wyłania się specyficzny sposób widzenia osoby i natury jej działania. Jego istotną cechą staje się podważenie potocznych wyobrażeń na temat funkcjonowania człowieka jako świadomego podmiotu, kierującego własnymi działaniami zgodnie ze swoimi świadomymi planami, intencjami czy wolą: wzrastająca liczba badań wskazuje, że procesy odpowiedzialne za ludzkie zachowanie w znacznej mierze przebiegają w sposób subświadomy i automatyczny, a to, co sobie uświadamiamy, to jedynie efekty ich działania. W artykule przedstawione zostaną empiryczne argumenty (zwłaszcza z obszaru społecznej psychologii poznawczej oraz badań neurobiologicznych) przemawiające za tą właśnie tezą. Uzmysłowienie sobie roli tzw. poznawczej nieświadomości prowadzi zarazem badaczy do szeregu pytań. Ważniejsze z nich dotyczą tego: kto (jeśli nie podmiot utożsamiany ze świadomym „ja”) kieruje zachowaniem i sprawuje nad nim kontrolę?, a także tego: jaka jest rola świadomości, ,ja” i doświadczenia bycia podmiotem? Sytuacja ta skłania również do zadania pytania bardziej podstawowego: czy naukom szczegółowym dostępna jest kategoria „podmiotu jako takiego”?
Bibliografia
Baars, B. J. (2003). How brain reveals mind. Neural studies support the fundamenta role of conscious experience. Journal of Consciousnes Studies, 10, 9-10, 100-114.
Bargh, J. A. (1999). Automatyzmy dnia powszedniego. Czasopismo Psychologiczne, 5, 209-256. Bargh, J. A. (2005). Bypassing the will: Toward demistyfying the nonconscious control of social behavior. W: R. Hassin, J. Uleman, J. Bargh (red.), The new unconscious (s. 37-58). New York: Oxford University Press.
Bargh, J. A., Chen, M., Burrows, L. (1996). Automacity of social behavior: Direct effects of trait construct and stereotype activation on action. Journal of Personality and Social Psychology, 71, 230-244.
Bargh, J. A., Ferguson, M. J. (2000). Beyond behaviorism: On the automaticity of higher mental processes. Psychological Bulletin, 126, 6, 925-945.
Bobryk, J. (1996). Akty świadomości i procesy poznawcze. Wrocław: Leopoldinum.
Brerthoz, A., Petit, J.-L. (2006). Physiologie de l’action et Phenomenologie. Paris: Odile Jacob. Cacioppo, J., Berntson, G., Sheridan, J., McClintock, M. (2000). Multilevel integrative analyses of human behavior: Social neuroscience and the complementing nature of social and biological approaches. Psychological Bulletin, 126, 6, 829-843.
Churchland, P. (2002). Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Warszawa: Fundacja Aletheia.
Damasio, A. (2000). Tajemnica świadomości. Ciało i emocje współtworzą świadomość. Poznań: Rebis.
Dennett, D. (1991). Consciousness explained. Boston, MA: Little Press.
Dennett, D. (2006). Słodkie sny. Filozoficzne przeszkody na drodze do nauki o świadomości. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i S-ka.
Dijksterhuis, A. D., van Knippenberg, A. (1998). The relation between perception and behavior, or how to win a game of Trivial Pursuit. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 865-877.
Doliński, D. (2002). Samoregulacja - proces dowolny czy automatyczny? W: M. Jarymowicz, R. Ohme (red.), Natura automatyzmów. Dyskusje interdyscyplinarne (s. 213-218). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Dupuy, J.-P. (1999). Philosophy and cognition: Historical roots. W: J. Petitot, F. Varela, B. Pachoud, J.-M. Roy (red.), Naturalizing phenomenology. Issues in contemporary phenomenology and cognitive science (s. 539-558). California: Stanford University Press.
Gallagher, S. (2004). Hermeneutics and cognitive sciences. Journal of Consciousness Studies, 11, 10-11, 162-174.
Gazzaniga, M. (2006). The ethical brain. The science of our moral dilemmas. New York-London- Toronto-Sydney: Harper Perennial.
Gazzaniga, M., Le Doux, J. E. (1978). The integrated mind. New York: Plenum.
Glaser, J., Kihlstrom, J. (2005). Compensatory automacity: Unconscious volition is not an oxymoron. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The New unconscious (s. 171-195). New York: Oxford University Press.
Gollwitzer, P., Bayer, U., McCulloch, K. (2005). The control of the unwanted. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 485-515). New York: Oxford University Press.
Haeffner, G. (2006). Wprowadzenie do antropologii filozoficznej. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Hassin, R. R. (2005). Nonconscious control and implicit working memory. W: R. Hassin, J. Uleman. J. A. Bargh, (red.), The new unconscious (s. 196-222). New York: Oxford University Press.
Herzyk, A. (2004). Mózgowa organizacja procesów nieświadomych - poza dowolną kontrolą. W: G. E. Kwiatkowska (red.), Wybrane zagadnienia psychologii współczesnej (s. 199-213). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Ingarden, R. (1975). Książeczka o człowieku. Warszawa: PAX.
James, W. (1890/2002). The principles of psychology. New York: Holt.
Jarymowicz, M., Ohme, K. R. (red.) (2002). Natura automatyzmów: Dyskusje interdyscyplinarne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kolańczyk, A. (1999). Czuję, myślę, jestem. Świadomość i procesy poznawcze w ujęciu poznawczym. Gdańsk: GWP.
Libet, B. (1985). Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in the initiation of action. Behavioral and Brain Sciences, 8, 529-566.
Libet, B. (2003). Can conscious experience affect brain activity? Journal of Consciousness Studies, 10, 12, 24-28.
Libet, B., Gleason, C. A., Wright, E. W., Pearl, D. K. (1983). Time of conscious intention to act in relation to onset of cerebral activity (readiness potential): The unconscious initiation of a freely voluntary act. Brain, 106, 623-642.
Lutz, A., Thompson, E. (2003). Neurophenomenology. Integrating subjective experience and brain dynamics in the neuroscience of consciousness. Journal of Consciousness Studies, 10, 9-10, 31-52.
Maruszewski, T. (2001). Łukasz a powaby psychologii poznawczej. W: D. Doliński, B. Weigl (red.), Od myśli i uczuć do decyzji i działań (s. 47-58). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Nisbett, R. E., Wilson, T. D. (1977/1995). Powiedzieć więcej, niż się wie. Sprawozdania słowne o procesach psychicznych. W: T. Tyszka (red.), Czy powrót do introspekcji? (s. 59-115). Warszawa: PWN.
Pockett, S. (2004). Does consciousness cause behaviour? Journal of Consciousness Studies, 11, 2, 23-40.
Popper, C. R. (1998). Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu. W obronie interakcji. Warszawa: Książka i Wiedza.
Posner, M., diGirolamo, G. (2000). Cognitive neuroscience: Origins and promise. Psychological Bulletin, 126, 873-889.
Reykowski, J. (2002). Czy w psychologii jest miejsce dla pojęcia podmiotowości? W: M. Jary- mowicz, R. Ohme (red.), Natura automaty zmów: dyskusje interdyscyplinarne (s. 233-237). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Rumelhart, D. (1993/1999). Architektura umysłu. Podejście koneksyjne. W: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu (s. 240-272). Warszawa: PWN.
Searle, J. S. (1990/1999). Świadomość, inwersja wyjaśniania i nauki kognitywne. W: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu (s. 144-177). Warszawa: PWN.
Searle, J. S. (1995). Umysł, mózg i nauka. Warszawa: PIW.
Searle, J. S. (1999). Umysł na nowo odkryty. Warszawa: PIW.
Sperry, R. W. (1961). Cerebral organization and behavior. Science, 133, 1749-1757.
Sperry, R. W. (1974). Lateral specialisation in the surgically separated hemispheres. W: F. Schmidt, F. Worden (red.), Neurosciences third study program (s. 5-19). Cambridge: MIT Press.
Stachowski, R. (2000). Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Trzópek, J. (2003). Problem woli. Między antropologią filozoficzną a psychologią mechanizmów regulacyjnych. Kraków: Wydawnictwo Societas Vistulna.
Trzópek, J. (2006). Filozofie psychologii. Naturalistyczne i antynaturalistyczne podstawy psychologii współczesnej. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Uleman, J. (2005). Becoming aware of the new unconscious. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 3-15). New York: Oxford University Press.
Underwood, G (red.) (2004). Utajone poznanie. Poznawcza psychologia nieświadomości. Gdańsk: GWP.
Velmans, M. (2002). How could conscious experiences affect brains? Journal of Consciousness Studies, 9, 11, 3-29.
Velmans, M. (2003). Preconscious free will. Journal of Consciousness Studies, 10, 12, 42-61.
Wegner, D. (1994). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101, 1, 34-52.
Wegner, D. (2002). The illusion of conscious will. Cambridge, MA-London: The MIT Press.
Wegner, D. (2005). Who is the controlled of controlled processes? W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 19-36). New York: Oxford University Press.
Wilson, T. (2002). Strangers to ourselves. Discovering the adaptive unconscious. Cambridge, MA-London: Harvard University Press.
Wilson, T., Dunn, E. (2004). Self-knowledge: Its limits, value, and potential for improvement. Annual Review of Psychology, 55, 493-518.
Witwicki, W. (1913/1995). Psychologia uczuć i inne pisma. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Varela, F. (1999). The specious present: A neurophenomenology of time consciousness. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 266-314). New York: Oxford University Press.
Wojciszke, B. (1995). Ewolucja wyjaśnienia poznawczego we współczesnej psychologii społecznej. W: K. Zamiara (red.), Materiały z historii psychologii (s. 346-366). Poznań: Wydawnictwo Uniwersyteckie.
Zaleśkiewicz, T., Piskorz, Z. (2003). Mózg, umysł, decyzje. Neurobiologia nie tylko subiektywnego prawdopodobieństwa. W: T. Zaleśkiewicz, Z. Piskorz (red.), Psychologia umysłu (s. 198-216). Gdańsk: GWP.
Bargh, J. A. (1999). Automatyzmy dnia powszedniego. Czasopismo Psychologiczne, 5, 209-256. Bargh, J. A. (2005). Bypassing the will: Toward demistyfying the nonconscious control of social behavior. W: R. Hassin, J. Uleman, J. Bargh (red.), The new unconscious (s. 37-58). New York: Oxford University Press.
Bargh, J. A., Chen, M., Burrows, L. (1996). Automacity of social behavior: Direct effects of trait construct and stereotype activation on action. Journal of Personality and Social Psychology, 71, 230-244.
Bargh, J. A., Ferguson, M. J. (2000). Beyond behaviorism: On the automaticity of higher mental processes. Psychological Bulletin, 126, 6, 925-945.
Bobryk, J. (1996). Akty świadomości i procesy poznawcze. Wrocław: Leopoldinum.
Brerthoz, A., Petit, J.-L. (2006). Physiologie de l’action et Phenomenologie. Paris: Odile Jacob. Cacioppo, J., Berntson, G., Sheridan, J., McClintock, M. (2000). Multilevel integrative analyses of human behavior: Social neuroscience and the complementing nature of social and biological approaches. Psychological Bulletin, 126, 6, 829-843.
Churchland, P. (2002). Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Warszawa: Fundacja Aletheia.
Damasio, A. (2000). Tajemnica świadomości. Ciało i emocje współtworzą świadomość. Poznań: Rebis.
Dennett, D. (1991). Consciousness explained. Boston, MA: Little Press.
Dennett, D. (2006). Słodkie sny. Filozoficzne przeszkody na drodze do nauki o świadomości. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i S-ka.
Dijksterhuis, A. D., van Knippenberg, A. (1998). The relation between perception and behavior, or how to win a game of Trivial Pursuit. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 865-877.
Doliński, D. (2002). Samoregulacja - proces dowolny czy automatyczny? W: M. Jarymowicz, R. Ohme (red.), Natura automatyzmów. Dyskusje interdyscyplinarne (s. 213-218). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Dupuy, J.-P. (1999). Philosophy and cognition: Historical roots. W: J. Petitot, F. Varela, B. Pachoud, J.-M. Roy (red.), Naturalizing phenomenology. Issues in contemporary phenomenology and cognitive science (s. 539-558). California: Stanford University Press.
Gallagher, S. (2004). Hermeneutics and cognitive sciences. Journal of Consciousness Studies, 11, 10-11, 162-174.
Gazzaniga, M. (2006). The ethical brain. The science of our moral dilemmas. New York-London- Toronto-Sydney: Harper Perennial.
Gazzaniga, M., Le Doux, J. E. (1978). The integrated mind. New York: Plenum.
Glaser, J., Kihlstrom, J. (2005). Compensatory automacity: Unconscious volition is not an oxymoron. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The New unconscious (s. 171-195). New York: Oxford University Press.
Gollwitzer, P., Bayer, U., McCulloch, K. (2005). The control of the unwanted. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 485-515). New York: Oxford University Press.
Haeffner, G. (2006). Wprowadzenie do antropologii filozoficznej. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Hassin, R. R. (2005). Nonconscious control and implicit working memory. W: R. Hassin, J. Uleman. J. A. Bargh, (red.), The new unconscious (s. 196-222). New York: Oxford University Press.
Herzyk, A. (2004). Mózgowa organizacja procesów nieświadomych - poza dowolną kontrolą. W: G. E. Kwiatkowska (red.), Wybrane zagadnienia psychologii współczesnej (s. 199-213). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Ingarden, R. (1975). Książeczka o człowieku. Warszawa: PAX.
James, W. (1890/2002). The principles of psychology. New York: Holt.
Jarymowicz, M., Ohme, K. R. (red.) (2002). Natura automatyzmów: Dyskusje interdyscyplinarne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kolańczyk, A. (1999). Czuję, myślę, jestem. Świadomość i procesy poznawcze w ujęciu poznawczym. Gdańsk: GWP.
Libet, B. (1985). Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in the initiation of action. Behavioral and Brain Sciences, 8, 529-566.
Libet, B. (2003). Can conscious experience affect brain activity? Journal of Consciousness Studies, 10, 12, 24-28.
Libet, B., Gleason, C. A., Wright, E. W., Pearl, D. K. (1983). Time of conscious intention to act in relation to onset of cerebral activity (readiness potential): The unconscious initiation of a freely voluntary act. Brain, 106, 623-642.
Lutz, A., Thompson, E. (2003). Neurophenomenology. Integrating subjective experience and brain dynamics in the neuroscience of consciousness. Journal of Consciousness Studies, 10, 9-10, 31-52.
Maruszewski, T. (2001). Łukasz a powaby psychologii poznawczej. W: D. Doliński, B. Weigl (red.), Od myśli i uczuć do decyzji i działań (s. 47-58). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Nisbett, R. E., Wilson, T. D. (1977/1995). Powiedzieć więcej, niż się wie. Sprawozdania słowne o procesach psychicznych. W: T. Tyszka (red.), Czy powrót do introspekcji? (s. 59-115). Warszawa: PWN.
Pockett, S. (2004). Does consciousness cause behaviour? Journal of Consciousness Studies, 11, 2, 23-40.
Popper, C. R. (1998). Wiedza a zagadnienie ciała i umysłu. W obronie interakcji. Warszawa: Książka i Wiedza.
Posner, M., diGirolamo, G. (2000). Cognitive neuroscience: Origins and promise. Psychological Bulletin, 126, 873-889.
Reykowski, J. (2002). Czy w psychologii jest miejsce dla pojęcia podmiotowości? W: M. Jary- mowicz, R. Ohme (red.), Natura automaty zmów: dyskusje interdyscyplinarne (s. 233-237). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Rumelhart, D. (1993/1999). Architektura umysłu. Podejście koneksyjne. W: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu (s. 240-272). Warszawa: PWN.
Searle, J. S. (1990/1999). Świadomość, inwersja wyjaśniania i nauki kognitywne. W: Z. Chlewiński (red.), Modele umysłu (s. 144-177). Warszawa: PWN.
Searle, J. S. (1995). Umysł, mózg i nauka. Warszawa: PIW.
Searle, J. S. (1999). Umysł na nowo odkryty. Warszawa: PIW.
Sperry, R. W. (1961). Cerebral organization and behavior. Science, 133, 1749-1757.
Sperry, R. W. (1974). Lateral specialisation in the surgically separated hemispheres. W: F. Schmidt, F. Worden (red.), Neurosciences third study program (s. 5-19). Cambridge: MIT Press.
Stachowski, R. (2000). Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Trzópek, J. (2003). Problem woli. Między antropologią filozoficzną a psychologią mechanizmów regulacyjnych. Kraków: Wydawnictwo Societas Vistulna.
Trzópek, J. (2006). Filozofie psychologii. Naturalistyczne i antynaturalistyczne podstawy psychologii współczesnej. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Uleman, J. (2005). Becoming aware of the new unconscious. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 3-15). New York: Oxford University Press.
Underwood, G (red.) (2004). Utajone poznanie. Poznawcza psychologia nieświadomości. Gdańsk: GWP.
Velmans, M. (2002). How could conscious experiences affect brains? Journal of Consciousness Studies, 9, 11, 3-29.
Velmans, M. (2003). Preconscious free will. Journal of Consciousness Studies, 10, 12, 42-61.
Wegner, D. (1994). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101, 1, 34-52.
Wegner, D. (2002). The illusion of conscious will. Cambridge, MA-London: The MIT Press.
Wegner, D. (2005). Who is the controlled of controlled processes? W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 19-36). New York: Oxford University Press.
Wilson, T. (2002). Strangers to ourselves. Discovering the adaptive unconscious. Cambridge, MA-London: Harvard University Press.
Wilson, T., Dunn, E. (2004). Self-knowledge: Its limits, value, and potential for improvement. Annual Review of Psychology, 55, 493-518.
Witwicki, W. (1913/1995). Psychologia uczuć i inne pisma. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Varela, F. (1999). The specious present: A neurophenomenology of time consciousness. W: R. Hassin, J. Uleman, J. A. Bargh (red.), The new unconscious (s. 266-314). New York: Oxford University Press.
Wojciszke, B. (1995). Ewolucja wyjaśnienia poznawczego we współczesnej psychologii społecznej. W: K. Zamiara (red.), Materiały z historii psychologii (s. 346-366). Poznań: Wydawnictwo Uniwersyteckie.
Zaleśkiewicz, T., Piskorz, Z. (2003). Mózg, umysł, decyzje. Neurobiologia nie tylko subiektywnego prawdopodobieństwa. W: T. Zaleśkiewicz, Z. Piskorz (red.), Psychologia umysłu (s. 198-216). Gdańsk: GWP.
Opublikowane
2019-03-29
Numer
Dział
Artykuły
Copyright (c) 2010 Roczniki Psychologiczne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
