The Role of Bishop of Przemyśl Ignacy Tokarczuk in the Rise and Development of the Anti-Communist Opposition in Poland
Abstract
This article presents the social activity of Ignacy Tokarczuk, the bishop of Przemyśl, in-fluencing the emergence and development of the anti-communist opposition. In 2006, the hierarch was awarded the highest state decoration—the Order of the White Eagle—by the President of Poland for his work for democratization of social life and protection of human rights. The study aims to determine the bishop’s role in the process of organizing and supporting opposition structures, especially in south-eastern Poland. It relies on the analysis of interviews, memories and scientific studies. Analysing interviews with members of the anti-communist opposition and clergy was of particular importance in the research process, which made it possible to describe and explain the bishop’s attitude and behavior towards the anti-communist movement. It was stated that Tokarczuk’s involvement in the activities of the anti-communist opposition appeared to be extremely important for the functioning of independent structures in the Subcarpathian Region, especially during the period of martial law in Poland.
References
Adamski F., Rudnicka M. (Eds.), (1991), Księga jubileuszowa 25 lat pasterskiego posługiwania ks. biskupa Ignacego Tokarczuka, Brzozów–Stalowa Wola: Biblioteczka Przemyska.
Bar J., Szal, A., (1993), Nowe kościoły diecezji przemyskiej w jej dawnych granicach powstałe w latach 1966–1992, Przemyśl: Kolegium Wydawnicze.
Baran J., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 17–20.
Bazdyła J., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 27–31.
Błaża Z., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 45–46.
Bober S., (2005), Persona non grata. Biskup Ignacy Tokarczuk i władze PRL, Lublin: Liber Duo.
Bober S., (2006), Krytyka PRL w kazaniach biskupa Ignacego Tokarczuka, Dzieje Najnowsze, 38(1), pp. 123–140.
Bober S., (2019), Biskup Ignacy Tokarczuk a opozycja – zarys zagadnienia, [in:] R. Łatka (Ed.), Księża dla władzy groźni. Duchowni współpracujący z opozycją (1970-1989), Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, pp. 58–68.
Brożyniak A., (2012), Ks. Bp Ignacy Tokarczuk a podziemny Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” Regionu Południowo-Wschodniego, Nasz Przemyśl, Special Edition, pp. 32–33.
Brożyniak A., (2014), Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela w Polsce południowo-wschodniej, [in:] M. Gliwa, M. Krzysztofiński (Eds.), Od ostatnich Leśnych do „Solidarności”. Z dziejów opozycji politycznej i oporu społecznego w Polsce południowo-wschodniej (1956-1980), Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej, pp. 197–204.
Bukała M., (2014), NSZZ „Solidarność” w Polsce południowo-wschodniej w latach 1981-1989/1990. Próba charakterystyki, [in:] M. Gliwa, M. Krzysztofiński (Eds.), Od ostatnich Leśnych do „Solidarności”, pp. 308–334.
Casaroli A., (1997), Discorso di S. E. il cardinale Agostino Casaroli in occasione della solenne commemorazione del Sommo Pontefice Paolo VI nel centenario della nascita. Citta del Vaticano: Tipografia Vaticana.
Central Committee of the Polish United Workers’ Party, KC PZPR, (1982), Dialog i jego przeciwieństwo, Zagadnienia i Materiały, 37, pp. 23–29.
Chmielowiec P., (2003), Działania lokalnego aparatu bezpieczeństwa wobec biskupa Ignacego Tokarczuka, Studia Rzeszowskie, Vol. 1, pp. 75–91.
Chmielowiec P., (2009), Działania operacyjne Służby Bezpieczeństwa wobec biskupa Ignacego Tokarczuka i kurii biskupiej w Przemyślu w latach 1966-1989, [in:] A. Dziurok (Ed.), Aparat bezpieczeństwa wobec kurii biskupich w Polsce, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, pp. 282–316.
Cichocki A., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 71–74.
Draus J., (2003), Arcybiskup Ignacy Tokarczuk a opór społeczny w diecezji przemyskiej, Studia Rzeszowskie, 10, pp. 109–116.
Drozdowski M. M., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 101–106.
Dudek A., (2005), Reglamentowana rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990, Kraków: Arcana.
Dworak J., Żakowski J., (1985), Rośnie Kościół żywy. Rozmowa z Jego Ekscelencją ks. Biskupem Ignacym Tokarczukiem ordynariuszem przemyskim, Nasza Rodzina, 6, pp. 8–12.
Frankowski E., (1991), Słowo wstępne, [in:] J. F. Adamski, M. Rudnicka, Księga jubileuszowa, pp. 9–13.
Frankowski E., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 131–153.
Friszke A., (2006), Wstęp, [in:] A. Friszke (Ed.), Solidarność podziemna 1981-1989, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, p. 10.
Friszke A., (2014), Rewolucja Solidarności 1980-1981, Kraków: Znak Horyzont, Instytut Studiów Politycznych PWN, Europejskie Centrum Solidarności.
Fryc S., (1992), Od sierpnia do grudnia. NSZZ Solidarność na Podkarpaciu 1980-1981, [in:] Adamski, B. (ed.) Z dziejów Solidarności Podkarpackiej 1980-1990. Krosno: Zarząd Regionu Podkarpacie NSZZ „Solidarność”, pp. 9–36.
Garbarz A., (2006), Działalność duszpastersko-społeczna arcybiskupa Ignacego Tokarczuka. Rzeszów: Poligrafia Wyższego Seminarium Duchownego.
Gliwa M., (2014), „Ziemi naszej i naszych ojców nie oddamy” – Komitet Samoobrony Chłopskiej Ziemi Rzeszowskiej, [in:] M. Gliwa, M. Krzysztofiński, Od ostatnich Leśnych do „Solidarności”, pp. 183–195.
Gliwa M., Krzysztofiński M. (Eds.), (2014), Od ostatnich Leśnych do „Solidarności”. Z dziejów opozycji politycznej i oporu społecznego w Polsce południowo-wschodniej (1956-1980), Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej.
Gocłowski T., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 155–157.
Grodziski S., (2009), Opinia do wniosku Uniwersytetu Rzeszowskiego o nadanie godności doktora honoris causa księdzu arcybiskupowi dr Ignacemu Tokarczukowi (Kraków, 5 maja 2009 r.), typescript held by the author.
Iwaneczko D., (2008), Opór społeczny w województwie rzeszowskim 1980-1989 – próba identyfikacji problemu, [in:] M. Malikowski (Ed.), Społeczeństwo Podkarpacia w badaniach rzeszowskiego ośrodka socjologicznego, Rzeszów: Wydawnictwo UR, pp. 30–39.
Iwaneczko D., Pisuliński J., (2003), Podkarpacie, [in:] A. Dudek (Ed.), Stan wojenny w Polsce 1981-1983, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, pp. 351–412.
Janowski J., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 163–164.
Jedynak W., (1998), Apostolstwo ludzi świeckich w Kościele i świecie w ujęciu biskupa Ignacego Tokarczuka (1965-1993). Łańcut: no publisher.
Jedynak W., (2006), Walka o prawdę. Próba skompromitowania biskupa Ignacego Tokarczuka w czasie procesu toruńskiego. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu.
Jedynak W., (2016), Episkopat wobec władz komunistycznych (w ostatniej dekadzie PRL). Studium socjologiczne, Rzeszów: Wydawnictwo UR.
John Paul II, (1991), List do bp Ignacego Tokarczuka z okazji nadchodzącej XXV-tej rocznicy konsekracji biskupiej (Vatican, 29 January 1991), [in:] J. F. Adamski, M. Rudnicka, Księga jubileuszowa, p. 6.
John Paul II, (1995), Encyklika „Evangelium vitae”, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum.
Kamiński K., (1992), Dni nadziei na godne życie. Początki Solidarności Rolników Indywidualnych na Podkarpaciu, [in:] B. Adamski (Ed.), Z dziejów Solidarności Podkarpackiej 1980-1990, Krosno: Zarząd Regionu Podkarpacie NSZZ „Solidarność”, pp. 37–57.
Kamiński M., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński (Ed.), Non omnis moriar, pp. 185–188.
Karnowski M., Zaremba P., (2006), Alfabet braci Kaczyńskich, Kraków: Wydawnictwo M.
Karpiński J., (1990), Dziwna wojna, Paryż: Instytut Literacki.
Karpiński J., (2003), Polska po przejściach, Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kersten K., (1999), Wstęp do polskiego wydania, tłum. K. Wakar, [in:] Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa: Prószyński i S-ka, pp. 7–22.
Kieżun W., (2012), Patologie transformacji, Warszawa: Poltext.
Kindziuk M., (2010), Kardynał Józef Glemp. Ostatni taki prymas, Warszawa: Świat Książki.
Kleszczyński B., (2014), „Karnawał Solidarności” w Polsce południowo-wschodniej, [in:] M. Gliwa, M. Krzysztofiński, Od ostatnich Leśnych do „Solidarności”, pp. 205–236.
Koopmans R., (2010), Ruchy społeczne, [in:] R. J. Dalton, H. D. Klingemann (Eds.), Zachowania polityczne, vol. 2, tłum. A. Brzóska et. al., Warszawa: PWN, pp. 329–348.
Krzysztofiński M., (2017), Arcybiskup Ignacy Tokarczuk – Kustosz Pamięci Kresów, [in:] M. Krzysztofiński, J. Wołczański (Eds.), Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), Vol. 2, Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej, Lviv: Wydawnictwo bł. Jakuba Strzemię Archidiecezji Lwowskiej, pp. 265–279.
Krzysztofiński M., (2017), Kontakty bp. Ignacego Tokarczuka z opozycją antysystemową w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XX w., [in:] M. Bukała, D. Iwaneczko (Eds.), PRL na pochylni (1975-1980), Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Rzeszowie, pp. 738–755.
Krzysztofiński M., (2019), Arcybiskup Ignacy Tokarczuk (1918-2012). Metropolita przemyski obrządku łacińskiego, Rzeszów–Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.
Krzysztofiński, M. (Ed.), (2012), Nie można zdradzić Ewangelii. Rozmowy z abp. Ignacym Tokarczukiem, Rzeszów–Kraków, Instytut Pamięci Narodowej.
Krzysztofiński, M. (Ed.), (2016), Non omnis moriar. Abp Ignacy Tokarczuk we wspomnieniach, Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej.
Krzywiński S., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 209–214.
Kubat M., (2010), Teoria opozycji politycznej, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Kukołowicz R., Bączek P., (2001), W cieniu Prymasa Tysiąclecia. Z profesorem Romualdem Kukołowiczem rozmawia Piotr Bączek, Warszawa: Inicjatywa Wydawnicza „Ad Astra”.
Kura A., (2014), Chłopski ruch związkowy w latach osiemdziesiątych XX w. w Polsce południowo-wschodniej. Zarys problematyki, [in:] M. Gliwa, M. Krzysztofiński (Eds.), Od ostatnich Leśnych do „Solidarności”, Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej, pp. 281–307.
Lipian B., (2013), Wybrał Go Jezus… Ks. Arcybiskup Ignacy Tokarczuk (1918–2012). Jarosław: Wydawnictwo i Drukarnia Diecezji Rzeszowskiej.
Lipski J. J., (1983), Komitet Obrony Robotników KOR: Komitet Samoobrony Społecznej, London: Aneks.
Łatka R., (2019), Dwie wizje roli Kościoła w realiach komunistycznej dyktatury – wymiana korespondencji pomiędzy bp. Ignacym Tokarczukiem ordynariuszem przemyskim a sekretarzem Episkopatu Polski bp. Bronisławem Dąbrowskim w 1979 r., Dzieje Najnowsze, 51(1), pp. 215–234.
Łatka R., (2019), Episkopat Polski wobec stosunków państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno- politycznej PRL 1970-1989, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.
Łatka R., (2019), Episkopat Polski wobec współpracy duchowieństwa z opozycją solidarnościową 1980-1989 na tle relacji państwo-Kościół, [in:] R. Łatka (Ed.), Księża dla władzy groźni. Duchowni współpracujący z opozycją (1970-1989), Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, pp. 15–57.
Marczuk S., (1993), Społeczeństwo polskie lat osiemdziesiątych. Ciągłość i zmiana wartości, Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Markiewicz S., (1982), Polityka wschodnia Watykanu, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza.
Michel P., (1995), Kościół katolicki a totalitaryzm, trans. F. Łobodziński, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.
Michnik A., (2009), Kościół – lewica – dialog, Warszawa: Agora.
Ministry of the Interior, MSW (March 1988), Almanach biskupów Kościoła Rzymskokatolickiego w Polsce [Almanach of Roman Catholic bishops in Poland], typescript in Ignacy Tokarczuk’s private archive.
Ministry of the Interior, MSW, (1982), Stenogram kazania wygłoszonego przez biskupa Ignacego Tokarczuka na Jasnej Górze 5 września 1982 r. [Transcript of Ignacy Tokarczuk’s homily delivered at the Jasna Góra Monastery on 5 Sept. 1982], Zagadnienia i Materiały, 37, pp. 42–47.
Musiał J., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 253–255.
Nossol A., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 261–264.
Nowacki P., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 265–267.
Nowacki W., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 269–272.
Piłka M., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 285–286.
Pipes R., (2008), Komunizm, trans. J. J. Górski, Warszawa: Świat Książki.
Pontifical Council for Justice and Peace, (2005), Kompendium nauki społecznej Kościoła, Kielce: Jedność.
Porta D. della, Diani M., (2009), Ruchy społeczne. Wprowadzenie, trans. A. Sadza, Kraków: Wydawnictwo UJ.
Półtawska W., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 305–307.
Roszkowski W., (1995), Historia Polski 1914-1993. Warszawa: PWN.
Ryczan K., (2013), Homilia Ks. Bp. Kazimierza Ryczana, [in:] J. Łobos (Ed.), Pożegnanie „Niezłomnego Pasterza” Arcybiskupa Ignacego Tokarczuka, Przemyśl: Wydawnictwo i Drukarnia Diecezji Rzeszowskiej, pp. 19–22.
Ryczan K., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 311–314.
Sieczkoś Z., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 329–332.
Staniszkis J., (2006), Ontologia socjalizmu, Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej; Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesiu–National Louis University; Kraków: Dante.
Stefanek S., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 341–343.
Szacki J., (1994), Liberalizm po komunizmie, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego.
Szkutnik J., (1995), Komitet Samoobrony Chłopskiej Ziemi Rzeszowskiej, Studia Rzeszowskie, vol. 2, pp. 135–143.
Szpor F., (1987), O świeckich w przeddzień synodu. Rozmowa z ordynariuszem przemyskim bp Ignacym Tokarczukiem, Gość Niedzielny, No. 39, pp. 4–5.
Sztompka P., (2007), Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków: Znak.
Szypula A., (1997–1998), Historia nowych kościołów w Diecezji Przemyskiej 1966–1993, Vol. 1–4, Rzeszów: Biblioteczka Przemyska.
Świda-Ziemba H., (1997), Człowiek wewnętrznie. Mechanizmy i konsekwencje minionej formacji analiza psychospołeczna, Warszawa: Wydawnictwo UW.
Tajne dokumenty Państwo-Kościół 1960-1980, (1996), London: Aneks.
Tarniewski M., (1975), Ewolucja czy rewolucja, Paris: Instytut Literacki.
Terlecki R., (2010), „Solidarność”. Dekada nadziei 1980-1989, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
Tokarczuk A., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 365–371.
Tokarczuk I., (1992), Kazania pasterskie 1966-1992, Przemyśl: Wydawnictwo Archidiecezji Przemyskiej.
Tokarczuk I., (1997), W służbie Kościoła i Narodu, Marki–Struga: Michalineum.
Tokarczuk I., (1998), Od Zbaraża do Przemyśla, Marki–Struga: Michalineum.
Tokarczuk I., (2007), Trzeba wszystko oprzeć na prawdzie, [in:] J. Marecki, F. Musiał (Eds.), Niezłomni. Nigdy przeciw Bogu. Komunistyczna bezpieka wobec biskupów polskich, Warszawa–Kraków: Instytut Pamięci Narodowej, pp. 417–622.
Touraine A. et al., (2010), Solidarność. Analiza ruchu społecznego 1980-1981, trans. A. Krasiński, 2nd ed., Gdańsk: Europejskie Centrum Solidarności.
Wałęsa L., (1991), List prezydenta RP do bp Ignacego Tokarczuka z okazji 25-tej rocznicy konsekracji ordynariusza przemyskiego (8 February 1991), [in:] J. F. Adamski, M. Rudnicka (Eds.), Księga jubileuszowa 25 lat pasterskiego posługiwania ks. biskupa Ignacego Tokarczuka, Brzozów–Stalowa Wola: Biblioteczka Przemyska, p. 7.
Wielowieyski A., (2016), Relacja, [in:] M. Krzysztofiński, Non omnis moriar, pp. 375–377.
Wołczański J., (1991), W opiniach i komentarzach prasowych, [in:] Adamski, F., Rudnicka, M. (Eds.), Księga jubileuszowa 25 lat pasterskiego posługiwania ks. biskupa Ignacego Tokarczuka. Brzozów–Stalowa Wola: Biblioteczka Przemyska, pp. 157–191.
Wołczański J., (2017), Muszę stanąć w obronie wyższych wartości. Abp Ignacy Tokarczuk o swej roli w Episkopacie Polski drugiej połowy XX w., [in:] M. Krzysztofiński, J. Wołczański (Eds.), Christus vincitt. Księga dedykowana Biskupowi Edwardowi Frankowskiemu w 80. rocznicę urodzin, Stalowa Wola: Fundacja Uniwersytecka, pp. 511–569.
Wystąpienie kierownika Urzędu do Spraw Wyznań A. Łopatki na spotkaniu z lektorami KC PZPR na temat polityki państwa wobec Kościoła (15 December 1982), (1996), [in:] P. Raina (Ed.), Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945-1989, Vol. 3: Lata 1975-1989, Poznań: W drodze, pp. 360–374.
Zamiatała D., (2019), Biskup Ignacy Tokarczuk w działaniach operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, Seminare, 40(3), pp. 201–212.
Zblewski Z., (2005), Czasy komunistycznych „pragmatyków”. Rządy ekipy Gierka (1971-1980), [in:] W. Bernacki et al. (Eds.), Komunizm w Polsce. Zdrada, zbrodnia, zakłamanie, zniewolenie, Kraków: Wydawnictwo Kluczyński, pp. 285–313.
Zieliński Z., (2003a), Taktyka władz PRL w negocjacjach ze Stolicą Apostolską do czasu wyboru papieża Jana Pawła II, Studia Rzeszowskie, 10, pp. 49–55.
Zieliński Z., (2003b), Kościół w Polsce 1944-2002, Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne.
Zimny J., (2003), Arcybiskup Ignacy Tokarczuk w oczach społeczeństwa, Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu.
Żaryn J., (2002), Bp Ignacy Tokarczuk, [in:] J. Skórzyński, P. Sowiński, M. Strasz (Eds.), Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-1989, Vol. 2, Warszawa: Ośrodek Karta, pp. 337–339.
Żaryn J., (2003a), Ignacy Marcin Tokarczuk – nieprzejednany antykomunista, Studia Rzeszowskie, 10, pp. 93–102.
Żaryn J., (2003b), Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa: Neriton, Instytut Historii PAN.
Żbikowska L. (Ed.), (2001), Z Arcybiskupem w nowe tysiąclecie (rzecz o abp. I. Tokarczuku), Marki–Struga: Michalineum.
Copyright (c) 2022 Roczniki Nauk Społecznych
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
