Thomas v. Aq. in Geistesgeschichte und Gegenwart

Abstract

Tomasz z Akwinu w historii myśli i we współczesności

Autor zamierzał podać tu nie tyle rodzaj apologii Tomasza, aktualnie poniżanego przez katolickich (i tylko tych) filozofów i teologów, którzy jeszcze przed 10 laty prawie wysławiali go, ile raczej obiektywne spojrzenie na filozofię Tomasza ze szczególnym uwzględnieniem etyki i metaetyki. Stwierdza, że w czasie swych studiów teologiczno-filozoficznych odnosił się do koncepcji Tomasza z dużą rezerwą. Przyczyną tego było jednostronne przedstawianie poglądów Tomasza, operowanie bogactwem cytatów bez przeprowadzania głębszych analiz. Po prostu przedstawiano go jako „autorytet”. Mówi także o J. H. Newmanie, który po swym nawróceniu nie był zadowolony z jednostronnego faworyzowania szkoły Tomasza i z tego, że w kodeksie prawa kanonicznego (c. 589, 1366 § 2) tomizmowi przyznano pewien rodzaj monopolu.

Autor wykazuje, że poglądy Tomasza, tak samo zresztą jak i innych autorów, są uwarunkowane epoką, w jakiej żył. Do ideologicznie uwarunkowanej nauki Tomasza zaliczyć można obronę niewolnictwa jako instytucji społecznej, bezkrytyczne akceptowanie poddaństwa z błędną zasadą wolności, przyjmowanie średniowiecznego porządku społeczeństwa i państwa. Od Arystotelesa przejął Tomasz obraz świata i pogląd na teorię poznania. Stał na stanowisku, że całe konkretne poznanie oparte jest na doświadczeniu zmysłowym, jako swoim podłożu. Tym samym dokonał się zasadniczy zwrot w teorii naukowej. Przedmiotem poznania stał się byt we wszystkich formach, a punktem wyjścia — konkretne doświadczenie. Z tym nachyleniem się ku rzeczywistości łączy się u Tomasza przyznanie rozumowi istotnej funkcji w poznawaniu rzeczywistości. Tomasz przyznając rozumowi funkcję badania świata, poznawania prawdy oraz pewności tegoż poznania, jak również wprowadzając rozum do chrześcijańskiego sposobu myślenia, stał się zwiastunem i prekursorem rozwoju naukowego w następnych stuleciach. Według Dawsona Tomasz dokonał syntezy chrześcijańskiej i arystotelesowskiej etyki. Tomaszowi chodziło o wykazanie, że normy Dekalogu nie są nam narzucone pod przymusem, lecz wypływają z natury ludzkiej, że człowiek na drodze rozumowej dochodzi do ich poznania. Z tego wynika autonomia etycznego rozumu, uwydatniająca się w postaci rozumowych imperatywów wyprowadzanych z samej ludzkiej natury, oraz autonomia etyki filozoficznej jako nauki posiadającej własną metodę. Autor wykazuje, że Tomasz wprawdzie nie posługuje się terminem „ewolucja”, ale mówi, że natura ludzka podlega zmianom. Etyczno-prawna świadomość człowieka podlega dokładnie tak samo rozwojowi, jak poznanie „naukowe”. Było to, jak na owe czasy, bardzo znamienne stwierdzenie. Wprawdzie nie można utrzymywać, że Tomasz oddziałał na cały rozwój współczesnej nauki, na czele którego znajduje się zrewolucjonizowanie świata kosmicznego, ale jego koncepcja poznawania rzeczywistości i prawdy oraz ukazany przez niego obraz jedności Universum wywarły wpływ na rozwijającego się ducha świata naukowego i działają do dziś, lecz nie jest uświadamiane ich pochodzenie. Poznanie, według Tomasza, nie może być rodzajem fantazji, lecz musi być oparte na faktach. Galileusz, Kepler, Kopernik, Newton pracowali zgodnie z tą koncepcją. Tomasz przywiązywał dużą wagę do samokrytyki i weryfikacji w dochodzeniu do prawdy. Stawiał najpierw szereg zarzutów, następnie przedstawiał swą własną naukę łącznie ze swymi argumentami, a dopiero potem dawał odpowiedź na zarzuty. Samokrytyka jest rzeczą etosu nauki, obowiązkiem badacza i myśliciela. E. Gilson podkreśla, że Tomasz zdawał sobie sprawę z tego, że niektórzy określali go mianem poganina z uwagi na to, że problemy teologiczno-filozoficzne rozwiązywał przy pomocy metod poznania rozumowego. Być może, że z powodu tegoż „pogaństwa” („Heidentums”), z powodu swoistego oddawania czci rozumowi, w którym sam Bóg się odzwierciedla, tak że człowiek może stać się obrazem Boga, został Tomasz ogłoszony świętym Kościoła.