Réflexions sur le Théâtre de Clara Gazul. Mérimée dramaturge romantique?

Abstract

Kilka myśli o Teatrze Klary Gazul. Czy Mérimée jest dramaturgiem romantycznym?

Chociaż swe miejsce w literaturze francuskiej zawdzięcza Mérimée przede wszystkim swoim nowelom, to jednak Teatr Klary Gazul, dzieło wczesnej młodości pisarza, fascynuje do dziś historyków literatury, zarówno ze względu na czas, w którym powstał, jak również na różne możliwości odczytywania go.

Mérimée wydaje zbiór swych sztuk w r. 1825 w okresie najżywszych polemik i dyskusji pomiędzy „klasykami” a „romantykami”. W przeciwieństwie do współczesnych sobie pisarzy Mérimée nigdy nie deklaruje swoich poglądów estetycznych, nie angażuje się w spory literackie, nie określa swego stanowiska wobec romantyzmu. A przecież sztuki jego, napisane dwa lata przed wydaniem przez Hugo jego głośnej przedmowy do Cromwella i kilka lat przed ukazaniem się najsłynniejszych dramatów romantycznych, stanowią prawdziwą rewolucję w dramaturgii francuskiej. Pisane prozą zgodnie z założeniami Stendhala, wyzwolone od reguł jedności miejsca i czasu, kipiące bujnym „kolorytem lokalnym”, przedstawiają gwałtowne temperamenty i nieokiełznane namiętności uzewnętrzniające się na scenie w sposób nie do przyjęcia przez tradycyjne w teatrze francuskim „reguły dobrego wychowania”. Zawiera więc teatr Mériméego wiele rysów romantycznych. Wśród młodych romantyków wywołuje on tak wielki entuzjazm, że Mérimée zostanie nawet nazwany „francuskim Szekspirem”. Romantyzm tego teatru jest jednak chwilami tak gwałtowny, że może budzić podejrzenie, iż autor bawi się kosztem czytelnika. Podejrzenie to budzi już fakt, że Teatr Klary Gazul jest mistyfikacją literacką. Mérimée przypisuje swoje sztuki wymyślonej przez siebie aktorce hiszpańskiej. Mistyfikacja ta (znana zresztą dość licznemu gronu przyjaciół autora) jest dość rozbudowana; fikcyjny tłumacz Klary Gazul poprzedza sztuki biografią autorki i opatruje je starannymi przypisami. Teatr Klary Gazul, jak i inna „hiszpańska” sztuka Mériméego − Rodzina Carvajal są więc pewnego rodzaju zabawą literacką i zawierają liczne elementy parodystyczne. Niezwykłe nagromadzenie namiętności i okrucieństwa musi być czasem traktowane z przymrużeniem oka.

Narzuca się więc pytanie, czy można uważać Mériméego za przedstawiciela francuskiego dramatu romantycznego, od którego różni go m.in. brak „bohatera romantycznego” oraz to, że w przeciwieństwie do Hugo, Vigny’ego czy Dumasa Mérimée nie tylko nie posługuje się teatrem jako trybuną czy amboną, ale i − jak się wydaje − nie traktuje go zawsze zupełnie serio.

Ironiczny, błyskotliwy, pełen rezerwy, nieufny wobec wszelkich przejawów uczuciowości, wymykający się klasyfikacjom, jest Mérimée autorem sztuk nowych, śmiałych i oryginalnych na tle współczesnej mu twórczości dramatycznej, sztuk, których charakter parodystyczny jest przede wszystkim literacki i niknie w nurcie wartkiej i prawdziwie dramatycznej akcji. W teatrze tym analizy psychologiczne ustępują miejsca widowisku, a język służy do wyrażenia napięcia dramatycznego. Niezależnie więc od charakteru i temperamentu samego pisarza teatr Mériméego jest niewątpliwie teatrem romantycznym. Czy sam jednak pisarz, o którym Billy mówi jako o tym, który uratował język francuski od „niebezpieczeństwa romantycznego”, może być uważany za romantyka? Robert Baschet uważa, że tak, zaznaczając jednak, iż romantyzm Mériméego nie jest romantyzmem lirycznym wywodzącym się z nurtu uczuciowości Rousseau i Chateaubrianda, lecz ma swe korzenie w oświeceniowej i liberalnej myśli osiemnastowiecznej.