Rabelais et la religion. Le problème du libertinage au XVIe siècle

Abstract

Rabelais a religia. Problem libertynizmu w XVI wieku

Problematyka religijna w twórczości Rabelais’go stanowi od dawna przedmiot wielu kontrowersji wśród krytyków. Powodem jest to, że wypowiada on swe poglądy nie wprost, lecz poprzez fabułę powieściową i ustami swych bohaterów. Cykl powieściowy Rabelais’go daje bardzo wszechstronny obraz epoki i wyraża całą różnorodność panujących wówczas poglądów i kierunków myślowych filozoficznych i religijnych. Chociaż jest całkiem widoczne, że autor pewne poglądy popiera, a inne piętnuje, nie zawsze jest rzeczą łatwą wyrobić sobie o tym jasny sąd. Trudność ta występuje zwłaszcza w odniesieniu do problematyki religijnej. Z jednej bowiem strony Rabelais wyraźnie popiera nurtujące wówczas prądy reformatorskie, zwłaszcza tzw. ewangelizm, reprezentowany przez Erazma z Rotterdamu, a we Francji przez Lefevre d’Etaples i Wilhelma Bude, z drugiej jednak krytyka religijna, jaką uprawia, jest tak radykalna, że budzi podejrzenie co do szczerości jego przekonań ewangelicznych i skłania do dopatrywania się w jego dziele tendencji wolnomyślicielskich.

Ta pozorna sprzeczność da się wytłumaczyć na tle historyczno-kulturowym. Reformatorski ruch religijny był dla humanistów zjawiskiem bardzo pozytywnym, niezależnie od ich osobistych poglądów w kwestii religijnej, dlatego udzielają mu swego poparcia. Wydawało się bowiem, że przyniesie on zmianę zasadniczą w dotychczasowych formach instytucjonalnych Kościoła i rozpocznie erę tolerancji religijnej. Nic więc dziwnego, że Rabelais wielokrotnie opowiada się w swych powieściach za tym ruchem. Z drugiej jednak -strony tło ideologiczne jego twórczości okazuje się całkiem rożne, a mianowicie wolnomyślne i racjonalistyczne. Dokładna analiza owego tła jest zagadnieniem ważnym, gdyż daje ona klucz do pełnego zrozumienia jego twórczości. Nie jest to rzeczą łatwą, gdyż tego rodzaju poglądy, stojące w kolizji z panującymi pojęciami religijnymi, nie mogły być wypowiadane w sposób całkiem wyraźny. Toteż Rabelais posługuje się dla ich wyrażenia właśnie formą powieściową, w której można napotkać symbole, mity i alegorie.

Takim naczelnym symbolem jest symbol wina. Temat wina jest stałym motywem powieści. Ma on na celu nadać utworowi ów charakter żartobliwy, który ma przysłonić prawdziwe intencje autora, w rzeczywistości bowiem posiada on znaczenie ideologiczne. Główny bohater powieści — Pantagruel — jest postacią zapożyczoną z folkloru i jest geniuszem czy personifikacją wina. Jego właściwością jest budzenie w otoczeniu pragnienia. Pragnienie to ma jednak symbolizować głód wiedzy i nowy ideał kulturowy humanizmu. Pantagruel jest bowiem erudytą 0 wiedzy encyklopedycznej i zarazem charakteryzuje go wszechstronna ciekawość intelektualna, co jeszcze bardziej podkreśla jego postać olbrzyma. Począwszy od trzeciej części, powieść Rabelais'go staje się opisem podroży do wyroczni Dive Bouteille, ktora jest znowu symbolem wina. Tam ma się bohaterom powieści objawić prawda. Jest to jednak prawda szczególnego rodzaju: odwrócenie się od wszelkiej spekulacji typu metafizycznego ku zagadnieniom praktycznym, moralnym i zwłaszcza naukowym. Wyrocznia Dive Bouteille wskazuje więc drogi przyszłego rozwoju ludzkości i jej postępu osiągniętego przez naukowe poznanie przyrody.

Podroż do wyroczni Dive Bouteille jest jednak równocześnie parodią średniowiecznego mitu o Graalu i jego poszukiwaniu, w czym wyraża się odrzucenie przez autora średniowiecznego mistycyzmu i religijnego charakteru kultury średniowiecznej. Na jej miejsce autor proponuje racjonalistyczny model kultury, bardzo zbliżony do ideologii oświecenia. Jest to kultura nie tylko postępu materialnego 1 intelektualnego, ale rownież radości życia, ktorej symbolem jest też wino. W tym kontekście zrozumiała staje się ukryta krytyka religii, jaką autor przeprowadza w swej powieści. A więc widzimy tam krytykę Pisma św. przez zestawianie jego opowiadań z mitami starożytnych i przez humorystyczne ich przedstawienie. Pozornie w ramach krytyki ewangelicznej tradycyjnego katolicyzmu autor atakuje podstawowe praktyki religijne, kult świętych i cały ideał ascetyczny chrześcijaństwa. Z tak „zreformowanej” religii pozostaje zaledwie jakiś mglisty deizm. Ale intencje Rabelais’go idą dalej i prowadzą do czystego racjonalizmu. Jego satyra bowiem godzi również we wszelkie pojęcia nadprzyrodzoności i jej przejawów, jak np. cuda, wiara w opatrzność i skuteczność modlitwy. Samo religijne pojęcie Boga, jako ojca i opiekuna człowieka; jest zaatakowane licznymi humorystycznymi aluzjami o wyraźnym charakterze racjonalistycznym. Również wiara w życie pozagrobowe, a zwłaszcza w kary pośmiertne, jest wyraźnie podważana — z jednej strony w licznych satyrycznych atakach na pojęcie duszy nieśmiertelnej, a z drugiej w stałym ośmieszaniu wiary w szatana, co przejawia się w niezliczonych motywach diableries, opowiadań humorystycznych o diabłach i żartach na tym motywie opartych. Również ideał moralny, jaka ta powieść propaguje, stoi w kolizji z moralnością chrześcijańską. Jest to ideał epikurejsko-naturalistyczny, w którym kult radości życia, wyrażony w „pantagruelizmie”, jest cechą dominującą. Łączy się z tym apologia natury i naturalnych popędów, co wyraża się w licznych motywach realistycznych i obscenicznych. Nie jest to jednak propaganda jakiejś rozwiązłości, lecz etyki naturalistycznej i niezależnej, w ktorej jedyną zasadą moralną jest wrodzone poczucie dobra i zła, dane człowiekowi przez naturę.