Norwida droga do Hafiza

Abstrakt

W twórczości Norwida odnaleźć można dalekie echa koncepcji sufickich. Jedną z nici wiążących tego polskiego poetę z nurtem muzułmańskiego mistycyzmu jest manifestująca się w Pismach wszystkich fascynacja Dywanem Hafiza (drugą – osoba Abd el-Kadera). Perski poeta-mistyk jest wspominany w dziełach polskiego autora pięć razy (dwa razy w listach oraz trzy razy w poematach: Assunta, Emil na Gozdawiu oraz A Dorio ad Phrygium).

Jest dość wątpliwe, by w okresie przedemigracyjnym (warszawskim) Norwid zapoznał się z filareckimi przekładami gazelów Hafiza (Sękowski, Wiernikowski, Chodźko). Bramy do świata Hafizowskiego otworzyły przed nim raczej dopiero pełne niemieckie tłumaczenia Dywanu (Purgstall i inni) oraz liczne nawiązania tematyczne w utworach niemieckich romantyków (Goethe, Heine). Okazją do zetknięcia z nimi był pobyt Norwida w Berlinie w roku 1846 i kwerendy w tamtejszej Bibliotece Uniwersyteckiej. Niewykluczone, że rolę bodźca odegrała też amerykańska (i późniejsza) lektura dzieł Emersona. Świat liryki Hafizowskiej otwierały przed autorem Assunty także przekłady francuskie, choć tym przypaść musiała raczej rola drugorzędna, gdyż w wieku XIX były one stosunkowo nieliczne (przełożono zaledwie 32 utwory do śmierci Norwida).

Lata emigracji paryskiej dostarczyły wielu nowych okazji, by pogłębić wiedzę o literaturze i kulturze Persji. Sprzyjał temu nie tylko sam pobyt w Paryżu, ale i obecność w gronie polskich emigrantów, wybitych iranologów, z którymi Norwid się stykał: Aleksandra Chodźki i Wojciecha Biberstein-Kazimirskiego (ten pracował z kuzynem Norwida – Michałem Kleczkowskim we francuskim MSZ).

Apogeum fascynacji Norwida Hafizem przypadło na lata 70., choć wiele poszlak zdaje się wskazywać na Hafizowski patronat już nad Promethidionem. Suficka „alchemia miłości”, przenikająca strofy Dywanu Hafiza, znalazła odblask przede wszystkim w Assuncie. Motto do tego poematu zaczerpnął Norwid zapewne z francuskiego przekładu A Grammar of the Persian Language Williama Jonesa (tłum. Garciana de Tassy z 1845 r.), w której dwuwiersz ów znalazł się pośród przykładów perskiej składni (gazel, z którego pochodzi ów dystych, nie był jeszcze wówczas w całości przetłumaczony na francuski). Z kolei motto do Emila na Gozdawiu jest prawdopodobnie parafrazą gazelu przełożonego na język francuski przez tegoż Jonesa i zamieszczonego w jego Traktacie o poezji orientalnej jako Oda V. Wybór motta do Emila… świadczy o przynależności Norwida do elitarnej grupy XIX-wiecznych erudytów, którzy umieli dotrzeć do religijnego wymiaru poezji Hafiza, umykającego na ogół ówczesnym europejskim czytelnikom Dywanu. Szczególnie oryginalnym pomysłem polskiego poety było przywołanie tekstu z obszaru kulturowego islamu (a nie chrześcijaństwa!) dla potrzeb polemiki z russowskim laickim modelem wychowania oraz przeciwstawienie zsekularyzowanej mentalności europejskiej głębokiego, niewzruszonego zmysłu religijnego Orientu.