„Nostra Aetate“ als Ausgangspunkt einer Theologie der Religionen

Abstrakt

„Nostra aetate” jako punkt wyjścia teologii religii

Deklaracja Soboru Watykańskiego II Nostra aetate na temat stosunku (habitudo) Kościoła do religii niechrześcijańskich miała przełomowe znaczenie dla katolickiej teologicznoreligijnej refleksji nad religiami. Przede wszystkim dała ona impuls dla rozwoju teologii religii jako odrębnej dyscypliny naukowej, której problematyka stała sie również przedmiotem zainteresowań Magisterium Ecclesiae. Status metodologiczny teologii religii jest wciąż dyskutowany. Powszechnie przyjmuje sie, iż jest ona dyscyplina teologiczna,, która w świetle własnego objawienia, uznawanego za prawdziwe, reflektuje nad innymi religiami. To właśnie odróżnia ja od empirycznego religioznawstwa, które „obiektywnie” (przynajmniej na płaszczyźnie deklaratywnej) spogląda na świat religii, nie pytając ani o ich prawdziwość, ani o ich wartość objawieniowo-zbawcza.

Refleksja nad innymi religiami obecna jest w każdej religii, i to zanim jeszcze powstała teologia religii jako dyscyplina naukowa. W tradycji judeochrześcijańskiej można wymienić kilka pojęć (modeli), wyrażających sposób patrzenia na inne religie: idolatria, wyraz religijnej tesknoty człowieka, praeparatio evangelica, etap rozwoju na drodze uduchowienia człowieka (gł. w oświeceniu: G.E. Lessing, G.W.F. Hegel), kulturowo uwarunkowany wyraz boskiego działania (E. Troeltsch).

Analiza tekstu Nostra aetate prowadzi do kilku wniosków. Przede wszystkim należy zauważyć;, iż mamy tu do czynienia z pierwszym oficjalnym dokumentem, w którym Kościół zajmuje sie nie tylko kwestia możliwości zbawienia pojedynczych niechrześcijan, lecz samymi religiami. Sobór nie podaje jednak pełnej charakterystyki tychże religii, podkreślając raczej to, co łączy chrześcijaństwo z innymi religiami, a nie to, co je dzieli. Dokument nie podaje tez - zgodnie zresztą z tradycją soborowa - żadnej wyczerpującej teorii religii, pozostawiając w ten sposób miejsce na jego interpretacje i recepcje. W tym sensie Nostra aetate nie stanowi kresu, ale początek refleksji teologicznoreligijnej.

Dotychczasowa historia recepcji Nostra aetate pozwala wyróżnić dwa zasadnicze kierunki. Pierwszy z nich koncentruje sie na dialogu chrześcijaństwa z judaizmem. Tutaj szczególnego znaczenia nabrała teza o „podwójnym ujściu Starego Testamentu” (E. Zenger). Głosi ona, iż chrześcijaństwo nie jest prostym następstwem judaizmu, lecz ze obydwie religie - chrześcijaństwo i (współczesny) judaizm - są żydowska, reakcja na zburzenie świątyni Jerozolimskiej w 70 r. po Chr. W takiej perspektywie nazywanie Żydów przez chrześcijan starszymi Braćmi i Siostrami w wierze nie jest poprawne. Inny problem to kwestia nawracania Żydów na chrześcijaństwo. Środowiska ewangelikalne, zwłaszcza w USA, prowadza ożywiona działalność misjonarska wśród środowisk żydowskich na całym świecie. Z kolei niektóre wspólnoty protestanckie w Niemczech sprzeciwiają sie tego rodzaju działalności, uznając judaizm za autonomiczna drogę zbawienia dla Żydów. Papież Jan Paweł II zaproponował, by owa szczególna więź, jaka łączy judaizm z chrześcijaństwem, rozszerzyć również na islam. Wspólnym punktem odniesienia tych trzech religii miałaby być postać Abrahama. Przedsięwzięcie to nie jest jednak wolne od problemów historycznych i teologicznych.

Drugi kierunek łączy się z rozwojem teologii religii. Od czasów Vaticanum II myśl teologicznoreligijna w Niemczech przeszła przez cztery zasadnicze etapy. Pierwszy związany był z dyskusją wokół teorii „anonimowego chrześcijaństwa” oraz „prawomocności” religii pozachrześcijańskich K. Rahnera (R. Schlette, M. Seckler). Drugi etap polegał na wprowadzeniu chrześcijaństwa w dialog z konkretnymi religiami (H. Dumoulin, C. Thoma, H. Kung, H. Waldenfels, H. Zirker). Trzeci etap miał charakter pragmatyczny i polegał na budowaniu dialogu miedzyreligijnego na podstawie uniwersalnych zasad etycznych (H. Kunga Projekt światowego etosu). Ostatni etap wyznaczają takie wydarzenia, jak spotkanie modlitewne przywódców różnych religii w Asyżu (1986), deklaracja Kongregacji Nauki Wiary Dominus lesus (2000) oraz zamach terrorystyczny na Twin Towers w Nowym Jorku (11 IX 2001). Wciąż aktualne stanowiska teologicznoreligijne to: ekskluzywizm, pluralizm i inkluzywizm.

Chrześcijański inkluzywizm opiera sie na nauczaniu Jezusa, który podkreślał prymat ortopraksji nad ortodoksa (por. Mt 7, 21-29 i 25, 31-46). W tym kontekście rodzi sie postulat prakseologicznej teologii religii. Jej cecha charakterystyczna będzie wyraźny rys apologijny, eksponujący i uzasadniający wyjątkowość chrześcijaństwa jako religii w pełni objawionej i zbawczej. Zasadniczo wszystkie religie maja prawo występować z podobnym roszczeniem do wyjątkowości, jednak roszczenie to zawsze domaga się; uzasadnienia. Także stanowisko ateistyczne, postulującej niejednokrotnie swoja moralna wyższość nad religiami, zobowiązane jest wskazać konkretne miejsca i konteksty, w których ateizm okazał sie bardziej humanitarny niż krytykowane przezeń religie.