Herezja jako czynnik rozwoju kultury. Rozważania na przykładzie działalności waldensów

Abstrakt

Autor rozpoczyna tekst od uporządkowania kwestii terminologicznych. Wyjaśnia, czym w rozumieniu chrześcijaństwa jest herezja i czym różni się od schizmy. Odwołując się do książek Gilberta K. Chestertona, pokazuje także, jak współcześnie zmienia się sposób rozumienia oraz wartościowania pojęć „herezja” i „ortodoksja”. Następnie stawia i uzasadnia tezę, że herezje w sensie ścisłym nie są twórcze, to znaczy nie mogą przyczyniać się do postępu kultury, w ramach której funkcjonują. Podstawowy argument za taką tezą jest następujący: herezje nie rozwijają kultury, bo ich twórcy odrzucają jej dorobek (czyli dziedzictwo kulturowe) i za każdym razem próbują kształtować kulturę od nowa.

Odwołując się do działalności ruchu waldensów, pokazuje, że herezje mogą być twórcze tylko pośrednio — to znaczy stanowiąc inspiracje do doskonalenia ortodoksyjnej religii. Doskonalenie to przejawia się w precyzowaniu dogmatów, a także w postaci modyfikacji sposobu funkcjonowania instytucji religijnych. Waldensi oddziałali na obu tych płaszczyznach. W kwestiach doktrynalnych ich rola polegała na tym, że pomogli Kościołowi katolickiemu wskazać i skrytykować te elementy doktryny katarów, które nie były zgodne z dogmatami chrześcijaństwa. Natomiast w kwestiach praktyczno-instytucjonalnych jako „ruch ubogich” przygotowali grunt pod działalność zakonów żebraczych.