Ideały wychowawcze w edukacji oświeceniowej (w perspektywie historii intelektualnej). Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej
Abstrakt
Artykuł omawia ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej (KEN) w dobie oświecenia na tle europejskim. Wykorzystuje metody historii kultury intelektualnej (intellectual history), które umożliwiają poszerzenie tradycyjnej historii oświaty i wychowania o wymiar społeczno-kulturowy. Działania Komisji, podobnie jak poprzedzające ją reformy przeprowadzone w Rzeczypospolitej na gruncie szkolnictwa kościelnego w połowie XVIII wieku, wpisują się w analogiczne zmiany na gruncie ogólnoeuropejskim. Podobny był ich duch, godzący nowożytny utylitaryzm – odpowiedni do potrzeb absolutystycznych państw, które przejmowały troskę o oświatę od grup wyznaniowych – z integralną wizją szkoły, w której elementem fundamentalnym jest wychowanie moralne zespolone z religijnym. Mimo przejawów pewnego racjonalizmu i naturalizmu w duchu epoki religia pozostała fundamentem moralności, a ta podstawą ładu społecznego. Artykuł potwierdza ideę tzw. długiego trwania (longue durée), ukazując ciągłość wychowawczą w szkole nowożytnej, mimo odmiennych deklaracji ideowych.
Bibliografia
Ahrbeck-Wothge R.: Studien über den Philanthropismus und die Dessauer Aufklärung. Vorträge zur Geistesgeschichte des Dessau-Wörlitzer Kulturkreises Sonst. Personen. Halle: Martin-Luther-Universität 1971.
Aleksandrowska E.: Pijarzy w środowisku pijarskim polskiego Oświecenia. W: I. Stasiewicz-Jasiukowa (red.). Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Zakonu Polskiej Prowincji Pijarów 1993 s. 37-50.
Baczko B. (red.): Une éducation pour la démocratie. Textes et projets l’époque révolutionnaire. Paris: Garnier 1982.
Bartnicka K.: Działalność edukacyjna Jana Śniadeckiego. Wrocław: Ossolineum 1980.
Baszkiewicz J.: Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji francuskiej. Warszawa: PIW 1993.
Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów 1933.
Bianchi S.: Le vandalisme révolutionnaire ou la naissance d’un mythe. W: La légende de la Révolution (colloque tenu en 1986 à Clermont). Paris: [b.w.] 1988 s. 189-199.
Bluche F.: Le Despotisme éclairé. Paris: Hachette Littératures 1968.
Bolton Ch.A.: Church Reform in 18th Century Italy (The Synod of Pistoia, 1786). Hague: Nijhoff 1969 (“International Archives of the History of Ideas”).
Butterwick-Pawlikowski R.: Między Oświeceniem a katolicyzmem, czyli o katolickim oświeceniu i oświeconym katolicyzmie. „Wiek Oświecenia” 30:2014 s. 11-55.
Chalmel L.: Réseaux philanthropinistes et pédagogie au 18e siècle. Bern: Peter Lang Verlag 2004.
Chamcówna M.: Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej. T. 1: Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty i rektoratu Hugona Kołłątaja 1777-1786. Wrocław: Ossolineum 1957.
Chaunu P.: Cywilizacja wieku Oświecenia. Przeł. E. Bąkowska. Warszawa: PIW 1993.
Compère M.-M.: De collège au lycée (1500-1850). Généalogie de l’enseignement secondaire français. Paris: Gallimard 1985.
Dietrich Th., Klink J.-G. (red). Zur Geschichte der Volksschule. T. 1: Volksschulordnungen 16. bis 18. Jahrhundert. Bad Heilbrunn: Klinkhardt 1964.
Engelbrecht H.: Geschichte des österreichischen Bildungswesens. T. 3: Von der frühen Aufklärung bis zum Vormärz. Wien: Österreichischer Bundesverlag 1984.
Evangelische Schulordnungen. T. 3: Die evangelischen Schulordnungen des achtzehnten Jahrhunderts. Red. R. Vorbaum. Gütersloh 1864.
Fooken E.: Die geistliche Schulaufsicht und ihre Kritiker im 18. Jahrhundert. Wiesbaden: Deutscher Fachschriften-Verlag 1967.
François É.: Alphabetisierung und Lesefähigkeit in Frankreich und Deutschland um 1800. W: H. Berding, É. François, U.-P. Ullmann (red.). Deutschland und Frankreich im Zeitalter der Französischen Revolution. Frankfurt: Suhrkamp 1989 s. 407-425.
Grabski W.M.: Prekursorzy idei Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej 2000.
Grabski W.M.: U podstaw wielkiej reformy. Karta z dziejów Komisji Edukacji Narodowej. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie 1984.
Grandière M.: L’Idéal pédagogique en France au dix-huitième siècle. Oxford: Oxford Voltaire Foundation 1998.
Grimm G.: Die Schulreform Maria Theresias 1747-1775. Das österreichische Gymnasium zwischen Standesschule und allgemeinbildender Lehranstalt im Spannungsfeld von Ordensschulwesen, theresianischem Reformabsolutismus und Aufklärungspädagogik. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag 1987.
Grimm G.: Elitäre Bildungsinstitution oder „Bürgerschule“? Das österreichische Gymnasium zwischen Tradition und Innovation 1773-1819. Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag 1995.
Grimm G.: Stabilisierung versus Mobilisierung. Zum sozio-politischen Funktionswandel höherer Bildung in Österreich im 18 Jahrhundert. W: : K.-E. Jeismann (red.). Bildung, Staat, Gesellschaft im 19. Jahrhundert. Mobilisierung und Disziplinierung. Stuttgart: F. Steiner Verlag 1989 s. 82-102.
Heinemann M.: Schule im Vorfeld der Verwaltung. Die Entwicklung der Preußischen Unterrichtsverwaltung von 1771-1800. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1974.
Heinrich J.: Widerstände gegen den Philantropismus. Eine Untersuchung über die Kritik Chr. Palmers and J.B. Basedow. Dortmund: [b.w.] 1978.
Herrmann U., Oelkers J. (red.). Französische Revolution und Pädagogik der Moderne. Aufklärung, Revolution und Menschenbildung im Übergang vom Ancien Régime zur bürgerlichen Gesellschaft. Weinheim: Beltz 1989.
Hettwer H.: Herkunft und Zusammenhang der Schulordnungen. Mainz: Hase und Koehler 1965.
Hulewicz J.: Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej. W: H. Barycz, J. Hulewicz (red.). Studia i szkice z dziejów kultury polskiej. Warszawa: Gebethner i Wolff 1949.
Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół Komisji Edukacji Narodowej 1774-1794. Oprac. K. Bartnicka, I. Szybiak. Wrocław: Ossolineum 1976.
Janeczek S., Między religią a moralnością. Podstawy wychowania w oświeceniowej szkole europejskiej. „Rocznik Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie” 2008 s. 181-196.
Janeczek S., O stereotypie szkoły jezuickiej. Uwagi komparatystyczne. W: J.M. Popławski, M. Chmielewski (red.). In Christo Redemptore. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Jerzego Misiurka. Lublin: Gaudium 2001 s. 363-384.
Janeczek S., Od filozofii Boga do filozofii religii w dobie oświecenia. W: S. Janeczek, A. Starościc (red.). Filozofia a religia w dziejach polskiej filozofii. Inspiracje – krytyka. Lublin: Wydawnictwo KUL 2014 s. 85-108.
Janeczek S.: Antoni Popławski SchP a problem religii w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. W: R. Prejs (red.). W kręgu dziejów Kościoła i rodziny franciszkańskiej. Warszawa: Bracia Mniejsi Kapucyni 1999 s. 99-114.
Janeczek S.: Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej. Lublin: Wydawnictwo KUL 2008.
Janeczek S.: Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a „oświecenie chrześcijańskie”. Próba syntezy. „Nasza Przeszłość” 49:1994 nr 82 s. 115-161.
Janeczek S.: Ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej – między „nauką moralną” a „nauką chrześcijańską”. W: M. Hanusiewicz-Lavallee (red.). Humanitas i christianitas w kulturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton 2009 s. 293-318.
Janeczek S.: Komisja Edukacji Narodowej. Perspektywy badawcze w kręgu historii kultury intelektualnej. „Rocznik Kulturoznawcze” 1:2010 s. 115-134.
Janeczek S.: Komisja Edukacji Narodowej. W: Powszechna encyklopedia filozofii. T. 5. Red. A. Maryniarczyk. Lublin: PTTA 2004 s. 744-749.
Janeczek S.: Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Lublin: Wydawnictwo KUL 1994.
Janeczek S.: Oświeceniowy renesans etyki. Dydaktyka filozofii moralnej w polskim szkolnictwie kościelnym na tle europejskim. „Zeszyty Naukowe KUL” 35:1992 nr 1-2 (137-138), s. 33-62.
Jeismann K.-E.: Das preußische Gymnasium in Staat und Gesellschaft. Die Entstehung des Gymnasiums als Schule des Staates und der Gebildeten 1787-1817. Stuttgart: F. Steiner Verlag 1974.
Jobert A.: Komisja Edukacji Narodowej1773-1794. Przeł. M. Chamcówna. Wrocław: Ossolineum 1979.
Julia D.: Staat, Gesellschaft und Reform der Lehrpläne in Frankreich im 18. Jahrhundert. W: H.U. Gumbrecht, R. Reichardt, Th. Schleich (red.). Sozialgeschichte der Aufklärung in Frankreich. T. 1: Synthese und Theorie. Trägerschichten. München: Oldenbourg 1981 s. 135-160.
Kanior D.: Wydział Teologiczny w dziejach Uniwersytetu Krakowskiego. 1780-1880. Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT 1998.
Keck Ch.: Das Bildungs- und Akkulturationsprogramm des bayerischen Aufklärers Heinrich Braun. Eine rezeptionsgeschichtliche Werkanalyse als Beitrag zur Kulturgeschichte der katholischen Aufklärung in Altbayern. München: Vögel 1998.
Klingenstein G., Vorstufen der theresianischen Studienreformen in der Regierungszeit Karl VI. „Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung” 76:1968 s. 327-377.
Klueting H. (red.). Katholische Aufklärung – Aufklärung im katholischen Deutschland. T. 1-2. Hamburg: Meiner 1993 s. 1-66, 142-162, 246-259.
Komisja Edukacji Narodowej (pisma Komisji i o Komisji). Wybór źródeł. Wyd. S. Tync. Wrocław: Ossolineum 1954.
Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773-1794. Wyd. T. Wierzbowski. Warszawa: Komisya Edukacyjna 1901-1915.
Korab K.: Powinności i zadania nauczycieli w okresie KEN. Poznań: Arka Wydawnictwo Szkolne 2002.
Krömer U.: Johann Ignaz von Felbiger. Leben und Werk. Freiburg in Breisgau: Herder 1966.
Kurdybacha Ł. (red): Historia wychowania. T. 1. Warszawa: PWN 1965.
Kurdybacha Ł.: Kuria rzymska wobec KEN w latach 1773-1783. Kraków: PAU 1949.
Lehner U.L., Printy M. (red.): A Companion to the Catholic Enlightenment in Europe. Leiden: Brill 2010.
Leschinsky A.: Industrieschulen – Schulen der Industrie. „Zeitschrift für Pädagogik” 24:1978 s. 89-100.
Listy z prowincji. Korespondencja wizytatorów generalnych, rektorów i nauczycieli ze Szkołą Główną Koronną 1779-1794. Wyd. K. Mrozowska. Warszawa: Wydawnictwa Instytutu Historii Nauki PAN 1998.
Lubieniecka J.: Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Warszawa: Nasza Księgarnia 1960.
Majorek Cz.: Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: WSiP 1975.
Menck P.: Die Erziehung der Jugend zur Ehre Gottes und zum Nutzen des Nächsten. Begründung und Intentionen der Pädagogik August Hermann Franckes. Wuppertal—Düsseldorf: Ratingen–Henn 1969.
Mizia T.: Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1975
Mrozowska K., Dutkowa R. (red.). W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej 24-26 października 1973. Warszawa: PWN 1977
Mrozowska K.: By Polaków zrobić obywatelami. Kraków: KAW 1993.
Mrozowska K.: Funkcjonowanie systemu szkolnego KEN na terenie Korony w latach 1783-1793. Wrocław: Ossolineum 1985.
Mrozowska K.: Koncepcje pedagogiczne Oświecenia: Rolland d’Erceville – Denis Diderot – Komisja Edukacji Narodowej. Studium porównawcze. „Rozprawy z dziejów oświaty” 19:1976 s. 3-47.
Mrozowska K.: Walka o nauczycieli świeckich w dobie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony. Wrocław: Ossolineum 1956.
Opałek K.: Prawo natury u polskich fizjokratów. Warszawa: Książka i Wiedza 1953.
Paul E.: Geschichte der christlichen Erziehung. T. 2: Barock und Aufklärung. Freiburg: Herder 1995
Plongeron B.: Was ist katholische Aufklärung? W: E. Kovács (red.). Katholische Aufklärung und Josephinismus. Wien: Verlag für Geschichte und Politik 1979 s. 11-61.
Pohoska H.: „Rewolucja szkolna” we Francji 1762-1772. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie 1933.
Pohoska H.: Sprawa oświaty ludu w dobie Komisji Edukacji Narodowej. Kraków: Nakładem M. Arcta 1925.
Poplatek J.: Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach KEN. Kraków: WAM 1973.
Rostworowski E.: Ksiądz pleban Kołłątaj. W: B. Grochulska, B. Leśnodorski, A. Zahorski (red.). Wiek XIX. Prace ofiarowane Stefanowi Kieniewiczowi w 60. rocznicę urodzin, Warszawa: PWN 1967 s. 49-63.
Rostworowski E.: Polski głos w edukacyjnym koncercie wieku Oświecenia. W: tenże. Popioły i korzenie. Szkice historyczne. Kraków: Znak 1985 s. 118-123.
Rostworowski W.: Czasy saskie (1702-1764). W: K. Lepszy (red.). Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1764. T. 1. Kraków: PWN 1964 s. 353-424.
Roszak S.: „Settecento” czy „Illuminismo” – dylematy oświeceniowe w świetle najnowszych badań włoskich. „Wiek Oświecenia” 17:2001 s. 33-46.
Schmale W., Dodde N.L. (red.): Revolution des Wissens? Europa und seine Schulen im Zeitalter der Aufklärung (1750-1825). Ein Handbuch zur europäischen Schulgeschichte. Bochum: D. Winkler 1991.
Schneider B.: Katholische Aufklärung. Zum Werden und Wert eines Forschunsgbegriffs. „Revue d’histoire ecclésiastique” 93:1998 s. 354-397.
Smoleński W.: Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Warszawa: PIW 1979.
Stach R.: Theorie und Praxis der philanthropischen Schule. Rheinstetten: Schindele 1980.
Stanzel J.: Die Schulaufsicht im Reformwerk des Johann Ignaz von Felbiger (1724-1788). Schule, Kirche und Staat in Recht und Praxis des aufgeklärten Absolutismus. Paderborn: F. Schöningh 1976.
Stasiewicz-Jasiukowa I. (red.). Nowożytna myśl naukowa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Ossolineum 1973.
Stasiewicz-Jasiukowa I.: Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i podręcznikach polskiego Oświecenia. Wrocław: Ossolineum 1979.
Stępień R.: Współpraca pijarów z Komisją Edukacji Narodowej na terenie Korony. Wrocław: Ossolineum 1994
Szybiak I.: Nauczyciele szkół średnich Komisji Edukacji Narodowej. Wrocław: Ossolineum 1980.
Tync S.: Nauka moralna w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Kraków: Książnica Polska 1922.
Wierzbowski T.: Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773-1794. Kraków: [Komisja do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce] 1921.
Zabieglik S.: Wiek doskonalenia – z filozofii szkockiego Oświecenia. „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej” 1997. Filozofia III nr 558.
Żywczyński M.: Kościół i Rewolucja francuska. Warszawa: PAX 1951.
