Zmierzch elit - zmierzchem sensu? Elitaryzm w kontekście refleksji o kryzysie kultury w polskiej myśli filozoficznej dwudziestolecia międzywojennego
Abstrakt
Artykuł niniejszy podejmuje ważkie zagadnienie związków między tezami o upadku (kryzysie) kultury Zachodu a koncepcją elit twórczych i ich rolą - w świetle polskiej myśli filozoficznej dwudziestolecia międzywojennego. Elitaryzm przejawia się w indywidualizmie Wincentego Lutosławskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza, w uniwersalizmie Jerzego Brauna, w katolickiej filozofii kultury Józefa Pastuszki oraz w myśli kulturo-socjologicznej Floriana Znanieckiego. Pogląd ten wiąże się z przypisaniem funkcji społecznej bądź artystycznej, często misji kulturalnej, wybitnym jednostkom. W dwudziestoleciu, wraz z pojawieniem się kryzysu kultury oraz zjawiska masowości, dostrzega się dwoistą rolę elit: pozytywną (kulturo- i osobo- twórczą) i negatywną (destrukcyjną). Polscy filozofowie kultury nie ulegają presji pesymizmu i katastrofizmu, formułują prognozy i projektują kulturę przyszłości, próbując ustalić prawidłowe relacje między elitą a masami. W tym programie przezwyciężenia kryzysu upatrywać można misji elit, jak i poszukiwania nowego sensu kultury, podkreślającego jej pozytywny aspekt i silniejszy związek z życiem, także szerokich mas społeczeństwa polskiego w nowo odrodzonym państwie (idea uspołecznienia kultury).
Bibliografia
BORZYM S.: Bergson a przemiany światopoglądowe w Polsce. Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk-Łódź: Ossolineum 1984.
BORZYM S.: Młody Znaniecki: między pragmatyzmem a neokantyzmem. „Studia Filozoficzne” 1976 nr 7.
BRAUN J.: Kultura polska na bezdrożach. O nowy kształt polskiej kultury narodowej. Warszawa: [b.w.] 1937.
BRAUN J.: Wyzwolenie kultury. „Zet” 1939 nr 6.
CANETTI E.: Masa i władza. Tłum. E. Borg i M Przybyłowska, Wstęp L. Budrecki. Warszawa: Czytelnik 1996.
CIEMNIEWSKI J.: Kultura a demokratyzm. „Kultura i Wychowanie” 1934/1935 z. 1.
FLORYŃSKA H.: Wincenty Lutosławski - metafizyka jaźni i narodu. W: B. SKARGA (red.). Polska myśl filozoficzna i społeczna. T. 3. Warszawa: Książka i Wiedza 1977.
GAWOR L.: Feliksa Konecznego historia nauki o cywilizacji. W: L. GAWOR (red.). Z dziejów filozofii polskiej dwudziestego wieku. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1992.
GAWOR L.: Katastrofizm konsekwentny. O poglądach Mariana Zdziechowskiego i Stanisława Ignacego Witkiewicza. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1998.
GODLEWSKI G.: Lekcja kryzysu. Źródła kulturalizmu Floriana Znanieckiego. Warszawa: Wydawnictwo KR 1997.
HERBUT J.: Sens. W: Leksykon filozofii klasycznej. Lublin: TN KUL 1997.
NAWROCZYŃSKI B.: Życie duchowe. Zarys filozofii kultury. Warszawa-Kraków: Księgarnia Wydawnicza F. Pieczątkowski 1947.
PIWOWARCZYK J.: Kultura wsi [w:] Kultura i cywilizacja. Lublin: Towarzystwo Wiedzy Chrześcijańskiej 1937.
POPIELSKI K. (red.): Człowiek - wartości - sens. Lublin: Wydawnictwo KUL 1998.
SAWICKI F.: Filozofia miłości. Poznań: Naczelny Instytut Akcji Katolickiej 1934.
SAWICKI F.: Kryzys kultury a religia chrześcijańska. Poznań: Naczelny Instytut Akcji Katolickiej 1937.
SKOCZYŃSKI J.: Idee historiozoficzne Feliksa Konecznego. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego 1991 1991.
SKOTNICKA M.: Działalność kulturalna inteligencji polskiej dwudziestoleciu międzywojennym w świetle pamiętników i wspomnień. W: B. Techmańska, M. Zawadzka (red.). Kultura 2010. Opole-Wrocław-Lubin: Wydawnictwo Instytut Śląski 2011.
STRZESZEWSKI A.: Filozofia pracy. W: Praca ludzka. Zagadnienie społeczno-moralne. Lublin: TN KUL 1978.
SPENGLER O.: Historia. Kultura. Polityka. Wybór pism. Tłum. A. Kołakowski. Warszawa: PIW 1990.
SUCHODOLSKI B.: Oswald Splenger i jego krytycy. „Przegląd Współczesny” 9:1929 nr 24.
ŚWIEŻAWSKI S.: Uprawa intelektu. Lublin: [b.w.] 1936.
TRUCHLIŃSKA B.: Antropologia i aksjologia kultury. Koncepcje podmiotu kultury i hierarchii wartości w polskiej myśli filozoficzno-społecznej 1918-1939. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1998.
TRUCHLIŃSKA B.: Czy Witkacy był katastrofistą? W: Filozofia polska. Twórcy - idee - wartości. Kielce: Oficyna Wydawnicza STON 2 2001.
TRUCHLIŃSKA B.: Dylematy autonomii i zaangażowania. W: Między afirmacją a sceptycyzmem. T. 2. Kielce: Oficyna Wydawnicza STON 2 1995.
TRUCHLIŃSKA B.: Dwudziestowieczne koncepcje kryzysu kultury a zagadnienie wartości. W: J. GAJDA (red.). Pedagogika kultury. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1998.
TRUCHLIŃSKA B.: Polskie źródła myśli personalistycznej Karola Wojtyły. „Lumen Poloniae” 2008 nr 2 s. 39-56.
TRUCHLIŃSKA B.: Religia i kultura w kontekście rozważań o nowoczesności w polskiej myśli dwudziestolecia. W: R.T. PTASZEK, M. PIWOWARCZYK (red). Uniwersalizm chrześcijaństwa wobec alternatywnych propozycji współczesności. Lublin: Wydawnictwo KUL 2012.
TRUCHLIŃSKA B.: Przeszłość przyszłości. „Kultura i Wychowanie” jako pismo dialogu intelektualnego. W: J. GAJDA (red.). Pedagogika kultury. Lublin: Wydawnictwo UMCS 1998.
WITKIEWICZ S.I.: Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publiczne. Oprac. J. Degler. Warszawa: PIW 1976.
WITKIEWICZ S.I.: Nowe formy w malarstwie i inne pisma estetyczne. Warszawa: PWN 1959. WITKIEWICZ S.I.: O realizmie i idealizmie. W: Pisma filozoficzne i estetyczne. T. 3. Oprac. B. Michalski. Warszawa: PWN 1977.
WITKIEWICZ S.I.: Teoria czystej formy w poezji. W: A. LAM. Polska awangarda poetycka. Manifesty i protesty. T. 2. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1969.
WITKIEWICZ S.I.: Zagadnienie psychofizyczne. Pisma filozoficzne i estetyczne. T. 4. Oprac. B. Michalski. Warszawa: PWN 1978.
WORONIECKI J.: U podstaw kultury katolickiej. Poznań: Naczelny Instytut Akcji Katolickiej 1935.
ZNANIECKI F.: Społeczne role uczonych. Wybór wstęp, przekład z j. ang. i redakcja naukowa J. Szacki. Warszawa: PWN 1988.
